следующая тема »

[28 Апрель 2024, 07:48:31]

Новости, реклама:

[28 Апрель 2024, 07:48:31]

Новости, реклама:

[Aleksandr_Sever]

Нашел интересные рассуждения на тему БНР, косвенно касающиеся истории Гродно, на мой взгляд, стоящие ознакомления, тем более что Гродно на какое-то время стало "столицей БНР" и местом размещения белорусских вооруженных формирований:

http://www.belta.by/ru/blogs?auth_ID=16&art_ID=157
31 марта 2012 г.
Вадим Гигин
Поклонникам «Дня Воли»

Меньше всего я собирался посвящать 25 марта какую-то особую статью. По-моему, нет никакого смысла вообще обозначать эту дату. В этот день не случилось чего-то знаменательного или выдающегося. К написанию меня подвигла статья молодого, но уже ярко заявившего о себе политолога Всеволода Шимова, опубликованная в его авторской колонке в газете «СБ – Беларусь сегодня». Реакция на его тезисы показала, насколько несведущи поклонники «идей БНР» в истории. С конца 80-х годов прошлого века большинство исследований и публикаций по этой тематике выходили под лозунгом борьбы с «белыми пятнами». В результате ни одна другая страница в нашей истории не оказалась настолько наводнена всевозможными небылицами, как краткий период существования БНР. Итак, 10 мифов из истории БНР и их краткое разоблачение.

1. «Провозглашение БНР стало результатом многолетней борьбы белорусского народа». На самом деле, за БНР стояла всего-навсего одна политическая сила – Белорусская социалистическая громада. Эта партия, созданная в 1902-1903 годах, не пользовалась сколько-нибудь заметной поддержкой в народе и самораспустилась в 1907. Возродившись после Февральской революции 1917 года, БСГ снова потерпела полное политическое фиаско. Она не сумела провести ни одного (!) своего представителя на выборах ни в городские думы, ни в земства, ни в советы. На выборах в Учредительное собрание, которые всеми историками признаются наиболее демократичными в революционный период, БСГ, по разным данным, набрала от 0,3 % до 0,59 % голосов избирателей, установив своеобразный антирекорд среди всех политических партий на территории России.

2. «Провозглашение независимости БНР опиралось на решение Всебелорусского съезда, состоявшегося в декабре 1917 года». Это не так. Наиболее многолюдный форум Беларуси революционного времени (по некоторым данным, которые, правда, невозможно подтвердить документально, в его работе участвовало 1872 делегата) признал Советскую власть, высказался против отторжения Беларуси от Российской Демократической Федеративной Республики и призвал к созданию Всебелорусского Совета крестьянских, солдатских и рабочих депутатов. До сих пор точно не известно, обсуждался ли вообще на съезде вопрос о возможной независимости.

3. «Без БНР не было бы БССР». Это известная формула, скорее похожая на мантру, которая не имеет отношения к исторической действительности. Документы из архивов Минска и Москвы позволяют достаточно определенно сказать, что Ленин и Сталин приняли принципиальное решение о создании Белорусской советской республики в ноябре 1917 года. Именно тогда Народный комиссариат по делам национальностей, который возглавлял Сталин, заключил с Белорусским областным комитетом соглашение, в котором признавал «безусловное и полное право свободного самоопределения белорусского народа». С целью создания советской республики и собирался Всебелорусский съезд, который получал финансирование из Петрограда. Кстати, в то же самое время советские республики были провозглашены на Украине и в Латвии. Созданию БССР уже в конце 1917 – начале 1918 годов помешала раскольническая позиция группы Мясникова-Кнорина, боявшихся потерять власть, а главное – немецкое наступление.

4. «Почти неделю в феврале 1918 года власть в Минске принадлежала будущим отцам-основателям БНР». Не принадлежала ни одной минуты. 19 февраля 1918 года под натиском наступающих немцев большевики покинули Минск. Практически сразу большая часть города перешла под контроль отдельных частей польского корпуса Ю. Довбор-Мусницкого. Пользуясь неразберихой и хаосом, Исполнительный комитет Совета Первого Всебелорусского съезда (будущая Рада БНР) занял несколько зданий в Минске – вряд ли это можно назвать полноценной властью. 21 февраля в город вошли немцы. 25 февраля новые власти выселили Народный секретариат из его здания и конфисковали кассу. Никакого вооруженного сопротивления не последовало. Убитых не было. Раненых тоже. В лазарет никто не обратился. О «белорусских вооруженных формированиях» сведений не поступало.

5. «Третья Уставная грамота 25 марта 1918 года была принята в результате демократической процедуры». Весьма сомнительно. БНР была провозглашена небольшой группой единомышленников и никогда не опиралась на сколько-нибудь значимую народную поддержку. На тот момент Рада включала 71 члена, из которых только 27 (менее 40 %) были делегатами Всебелорусского съезда. На самом заседании 25 марта могло присутствовать не более 59 человек. По имеющимся данным, за грамоту, которая провозглашала «независимость БНР» проголосовало 29 или 31 человек, то есть менее половины списочного состава Рады!

6. «БНР де-юре или де-факто признали Украина, Литва, Латвия, Эстония, Чехословакия, Финляндия, Болгария и Турция». В действительности ни одно государство в мире не признало БНР. В перечисляемых странах попросту находились «посольства» или «консульства» БНР, которые не имели никакого официального статуса. Ни один «диппредставитель» этой «республики» никогда и никому не вручал верительных грамот. Известен всего один случай направления дипломатической миссии в Минск в 1918 году. В июне этого года консулом Украины был назначен А. Квасницкий. Однако это не имело никакого отношения к деятельности БНР, поскольку дипломат был призван защищать интересы местных украинцев, а представлялся он немецким оккупационным властям, с ними же и сотрудничал. В Киеве не рассматривали БНР в качестве серьезной политической силы. Вот что писал заместитель министра иностранных дел Украинской державы А. Палтов в августе 1918 года о Беларуси: «Этот регион важен, как для экономики, так и особенно для политической жизни Украины, как центр пересечения интересов Варшавы, Москвы и Киева». И никакой «народной республики» - Минск даже не упомянут. Максимум, что удалось добиться от правительства Украины, это создание в январе 1919 года министерства по белорусским делам во главе с А. Цвикевичем. Ни о каком фактическим или юридическом признании БНР не было и речи.

7. «БНР имела собственные вооруженные силы численностью 11 тысяч человек». Трудно сказать, на чем основаны эти данные. На протяжении 1918 года представителям БНР так и не удалось создать военизированные формирования, хотя в ноябре немцы разрешили учредить местную милицию, что успешно проделали поляки и литовцы. Созданный в 1919 году в Гродно Первый Белорусский полк входил в состав Литовской национальной армии и БНР не подчинялся. Отряды С. Булак-Булаховича также не могут быть отнесены к вооруженным силам БНР, поскольку деятельность этого «генерала» резко осуждалась «правительством республики». Единственным воинским соединением, которое признало власть Рады БНР, а та, в свою очередь, с этим согласилась, стала Слуцкая бригада, насчитывавшая 2 тысячи человек, и существовавшая в ноябре-декабре 1920 года.

8. «Слуцкі збройны чын» - всего один пункт из «символа веры» поклонников БНР, с которым можно отчасти согласиться. Действительно, события ноября-декабря 1920 года в Слуцке и его окрестностях никак нельзя назвать восстанием. Для их описания весьма удачно подходит малопонятное «збройны чын» - определение, не употребляемое в белорусском языке по отношению к другим историческим явлениям. Попросту в тот момент не было против кого восставать. Дело происходило в нейтральной зоне между польскими и советскими войсками. Именно этим недоразумением и объясняются поначалу нерешительные действия частей Красной армии. Совсем уж странно (если не сказать больше) отмечать «День героев» 27 ноября – в день первого боя бригады. В ходе боев значительная часть ее личного состава, включая большую часть командования, разбежалась. Командир 1-го Слуцкого полка П. Чайка тайно сотрудничал с красными, а затем перешел на их сторону. Другие офицеры бригады А. Миронович, Я. Реут, А. Анципович также были обвинены «Радой Случчины» в измене. И кто тогда герои?

9. «БНР имела собственные паспорта и гражданство». Да, бумажки были, но силы не имели почти никакой. Т.н. «паспорта» представляли собой временные регистрационные удостоверения, которые в период Гражданской войны выдавали многочисленные организации, далеко не всегда имевшие государственный статус. По поводу гражданства БНР можно привести один любопытный пример. В 1928 году чекисты заманили в СССР Я. Мамонько, бывшего члена президиума Рады БНР. При аресте в Негорелом он заявил, что является «белорусским гражданином». Однако при последующей проверке оказалось, что на самом деле у него имеется чехословацкое гражданство. В дальнейшем, чтобы его осудить, провернули специальную процедуру с отказом от гражданства Чехословакии и принятием советского паспорта. В отношении «гражданства БНР» никаких подобных действий не осуществлялось. Да и зачем, если оно было попросту фикцией?

10. «Рада БНР до сих пор действует за границей». Это вообще анекдот! БНР была официально ликвидирована на конференции в Берлине в октябре 1925 года. Тогда руководители «правительства в изгнании» и большая часть Рады заявили о самороспуке и признали Минск единым центром национально-государственного возрождения Беларуси. С этим решением не согласилось всего четыре человека: П. Кречевский, В. Захарко, Т. Гриб и Я. Мамонько, что никак нельзя считать достаточным основанием для деятельности каких-то самозванцев за рубежом.

Большинство из этих фактов давно и хорошо известно. Зачем же тогда возвращаться к ним снова? Конечно, я не настолько наивен, чтобы стремиться переубедить ярых сторонников мифологии, связанной с БНР. Для них это не история, а предмет веры, который имеет мало общего с тем, что происходило в прошлом. И все же исторические факты стоит повторять вновь и вновь. Может быть, хоть кто-то из начинающих адептов «народной республики» задумается и оторвется от своих фантомов, а затем, глядишь, не на словах, а на деле заинтересуется родной историей. Тогда я буду считать свою задачу выполненной.

[litwin]

http://www.belta.by/ru/blogs?auth_ID=16&art_ID=157
31 марта 2012 г.
Вадим Гигин
Поклонникам «Дня Воли»

Знайшлі вялікага гісторыка на якога спасылацца...

Толькі адзін факт - Возродившись после Февральской революции 1917 года, БСГ снова потерпела полное политическое фиаско. Она не сумела провести ни одного (!) своего представителя на выборах ни в городские думы, ни в земства, ни в советы. - у ліпені 1917 г. у Мінсую гарадскую думу па спісам БСГ быў абраны Аркадзь Смоліч + прадстаўнікі БСГ уваходзілі прынамсі ў мінскі савет і камітэт грамадскай бяспекі (П. Аляксюк). На верасень 1917 г. БСГ налічвала каля 10 тысяч сваіх прыхільнікаў, і гэта пры тым, што на Беларусі ў тыя часы стаяла 1,5-мільённая расейская армія і знаходзіліся дзясяткі тысяч бежанцаў з Польшчы і Прыбалтыкі, якія цалкам уплывалі на грамадска-палітычнае жыццё Беларусі....

Чамусьці гэта "гісторык-палітолаг" не ўлічвае, пішучы, што : "На выборах в Учредительное собрание, которые всеми историками признаются наиболее демократичными в революционный период, БСГ, по разным данным, набрала от 0,3 % до 0,59 % голосов избирателей, установив своеобразный антирекорд среди всех политических партий на территории России".

Ну і далей памылкі такога ж кшталту

Наконт БНР дарэчы раю пачытаць кнігу "Гісторыя беларускай дзяржаўнасці" першы том, якая не так даўно пабачыла свет... Абсалютна новы ракурс на гісторыю БНР з пункту гледжання  афіцыйных акадэмічных гісторыкаў. Там вы зможаце прачытаць і пра мясцовыя рады БНР, і пра дасягненні БНР у культурнай і сацыяльна-эканамічнай сферах

Дарэчы наконт "Без БНР не было бы БССР"
В.СКАЛАБАН: Согласен! Это был этап становления нашей государственности. Я бы хотел поговорить о БНР и БССР. Вадим Андреевич Круталевич в одной из своих последних книг посвятил специальную главу «ошибке в Манифесте». Дело в том, что Манифест 1 января 1919 г. называет Раду БНР фактически государственным органом. Вадим Андреевич посчитал это ошибкой. Имеется масса свидетельств того времени о том, что 1 января 1919 г. было во многом обусловлено и предопределено актом о провозглашении БНР 25 марта 1918 г. На заседании Центрального бюро ЦК Компартии Белоруссии 22 января 1919 года, когда из Москвы приехал Иоффе, представитель ЦК партии большевиков, решать вопросы границ БССР и создания Литовско–Белорусской Республики, нарком финансов Беларуси Рейнгольд заявил: «Существование Белорусской Рады заставило выдвинуть Белорусскую Республику».
http://sb.by/post/bnr_poverh_barerov/

[Aleksandr_Sever]

Значит, все-таки входило несколько человек в городские думы, в земства, и Советы в Минске. Но, согласитесь, это - капля в море.
А как насчет Гродно, входили ли в Гродно? Какая опора у них здесь была, ведь называют же Гродно временной столицей БНР.

Отдельный вопрос, уже без подвоха, насчет Первого белорусского полка и эскадрона гусар и т.д., дислоцированных в Гродно. Гигин пишет: "Созданный в 1919 году в Гродно Первый Белорусский полк входил в состав Литовской национальной армии и БНР не подчинялся".  - так ли это? До сих пор я имел обратную информацию. Отдельные организаторы этих военных формирований входили ведь в состав Войсковой рады БНР. Так что это очень интересный вопрос. Может, истина где-то посередине, одни преувеличивают, другие не договаривают. Не вошли ли офицеры Первого белорусского полка в состав белорусско-литовской дивизии, воевавшей в составе польской армии в советско-польской войне? Последние данные у меня, что их после расформирования полка поляками в 1919 году интернировали.

[Jendrus]

то Aleksandr_Sever
Дзякуй за тэму. Гісторыяй беларускага руха ў Гародне займаюся ўжо дастаткова даўно. Калі Вас цікавіць менавіта гісторыя - з задавльненнем далучуся.
Аднак, палімізаваць са спадаром Гігінам не стану. Лепш за ўсё, гэта сядаць і пісаць кніжку пра БНР...

[litwin]

Лепш за ўсё, гэта сядаць і пісаць кніжку пра БНР...

Ёсць кніга Дароты Міхалюк па-мойму... але ў Беларусі яе цяжка знайсці..

А как насчет Гродно, входили ли в Гродно? Какая опора у них здесь была, ведь называют же Гродно временной столицей БНР.

Гародня з 1915 г. была акупавана немцамі, таму тут доўгі час не было ані думаў ані земстваў ані саветаў... У 1918 г. у Гародні быў заснаваны Беларускі камітэт, які падтрымліваў пэўныя сувязі з БНР... "Другой сталіцай" БНР Гародня стала ў канцы 1918 г., калі сюды пасля бальшавіцкага наступу на Менск пераехаў урад БНР і іншыя беларускія культурныя ўстановы

Гигин пишет: "Созданный в 1919 году в Гродно Первый Белорусский полк входил в состав Литовской национальной армии и БНР не подчинялся".  - так ли это?

Цяжка сказаць хто ў тыя часы каму падпарадкоўваўся... Думаю вы глядзелі фільм "Белая гвардія" - абстаноўка тут на маю думку была тая ж самая... Тое што 1 беларускі полк быў фармальна часткай літоўскай арміі - гэта праўда. Але і БНР мела на яго нейкі ўплыў... Па-мойму менавіта прэм'ер БНР Луцкевіч назначыў камандзірам гэтага палка К. Езавітава - чалавека блізкага да БНР і былога сябра Беларускай цэнтральнай вайсковай рады (Вайсковай рады БНР ніколі не было)

Не вошли ли офицеры Первого белорусского полка в состав белорусско-литовской дивизии, воевавшей в составе польской армии в советско-польской войне?

Ведаю, што яшчэ да расфарміравання палка нейкі польскі камісар перавёў на бок ЛБ дывізіі цэлы беларускі батальён...

[Aleksandr_Sever]

Дзякуй за тэму. Гісторыяй беларускага руха ў Гародне займаюся ўжо дастаткова даўно. Калі Вас цікавіць менавіта гісторыя - з задавльненнем далучуся.

Интересует в первую очередь все, что касается истории Гродненского гарнизона. В том числе Первый белорусский полк и другие формирования в этот период.

[Арбузов]

Вадим Гигин

ещё тут только гигабайта г-на не хватало.

[Jendrus]

канд. гіст. наук Пашкевіч А..
канд. гіст. наук Чарнякевіч А..

Кароткая гісторыя
1-га Гродзенскага беларускага палку

Адным з вынікаў Першай Сусветнай вайны стаў гвалтоўны уздым нацыянальных рухаў на абшарах былой Расійскай імперыі. Гэты працэс не мог абмінуць і войска. Асаблівую вастрыню ён набывае разам з пракламаваннем дзяржаўнай незалежнасці былых заходніх акраін і спробай стварэння там нацыянальных вайсковых частак, як гарантыі яе рэалізацыі.
Гісторыя беларускіх васковых фармаванняў гэтага перыяда, аднак, звязаны не толькі і не столькі з уласна паўстаннем БНР, колькі з суседнімі дзяржавамі – Літвою і Польшчай. Пры гэтым, безумоўна важнае, хаця і вельмі кароткае па часе, месца ў ёй займае гэтак званы Першы Гродзенскі беларускі полк, які быў сфарміраваны і дзейнічаў у 1918-1919 гадах, як частка літоўскага рэгулярнага войска.
На сёняшні дзень склалася ўжо давалі абшырная гістарыяграфія па дадзенаму пытанню. Аднымі з першых па зразумелых палітычных прычынах да падзеяў звязанных з паўстаннем і ліквідацыяй палка звярнуліся ўласна беларускія дзеячы – К.Езавітаў, Я.Варонка, Я.Антонаў, М.Засецкі . Аднак, гэтыя працы насілі з большага прапагандыскі характар, а таму мілітарнае значэнне беларускага полка там значна перабольшвалася. З’явіліся ўспаміны і іншых удзельнікаў тых падзей, уласна афіцэраў палка – А.Успенкага, Гайдукевіча, пераважна здалёк стаячых ад беларускага руха, што так сама накладвала свой адбітак на прадстаўленыя там ацэнкі  ( выключэнне ў гэтым сэнсе ўяўляць успаміны А.Ружанцава і Т.Данілюка, прадстаўляючыя менавіта “нацыянальны” погляд на гісторыю беларускіх вайсковых фармаванняў у Літве ) .
Пачынаючы з 1940-х гадоў вызначаная тэма трывала прапісалася на старонках абагульняючых прац па гісторыі беларускага руха . Перш за ўсё сваёй патрыятычнай накіраванасцью яна зацікавіла беларускіх эміграцыйных даследчыкаў – В.Пануцевіча, В.Сянкевіча, Ю.Весялкоўскага . У савецкай гістарыяграфіі адным з першых да праблематыкі беларуска-літоўскага супрацоўніцтва на вайсковай глебе звярнуўся літоўскі гісторык Ч.Лаўрінавічіўс . Ужо ў 1990-я гады гэтай праблематыкай займалася ўжо больш шырокае кола літоўскіх гісторыкаў, сярод якіх найбольш значнымі падаюцца працы В.Лесціўса і Е.Гімжаўскаса . Не меньшым был даробак і польскіх гісторыкаў, з якіх асобна варта адзначыць А.Дзяругу, П.Ласоўскага і З.Карпуса . Адным з апошніх гісторыю беларуска-літоўскага супрацоўніцтва разглядзеў у сваёй працы малады даследчык з Торуня Т.Блашчык . Але сапраўдны «прарыў» у даследванне гісторыі беларускага палка адбыўся разам з выхадам кнігі беларускага гісторыка ў Польшчы А.Латышонка, прысвечанай уласна беларускім вайсковым фармаванням .
Сярод публікацыяў па выбранай праблеме яўна нехапае прац сучасных даследчыкаў з Беларусі, а тыя што існуюць, дзеляцца на дзьве выразныя плыні: прысвечаныя агульнай гісторыі беларуска-літоўскіх узаемадачынення і канкрэтна Міністэрству беларускіх спраў , і асобна гісторыі беларускага нацыянальнага руха ў Гродна . Самаму гродзенскаму беларускаму полку пакуль давялося абмяжавацца толькі невялічкім артыкулам у “Энцыклапедыі гісторыі Беларусі” .
Перадгісторыя ўтварэння беларускага палка сягае лістапада 1918 года, калі на грэбне рэвалюцыйных падзей у Берліне Савецкая Расія аб’явіла ўсе ранейшыя пагадненні з Германіяй ануляванымі, пасля чаго Чырвоная Армія пачала свой паход па захад. Заняцце Мінска бальшавікамі становіцца справай некалькіх тыдняў. У гэтых абставінах Рада БНР у пошуках падтрымкі накіроўвае дэлегацыю ў Вільню для перамоў з літоўскім урадам ( афіцыйна ініцыятарам перамоваў з літоўцамі выступіла Віленская Беларуская Рада ) . У выніку пагаднення 1 снежня 1918 года Язэп Варонка быў прызначаны міністрам беларускіх спраў пры літоўскім урадзе . Тады ж ствараецца беларуская секцыя літоўскага Міністэрства краёвай абароны і пачынаецца арганізацыя беларускіх частак у складзе літоўскага войска: першапачаткова гаворка шла пра стварэнне асобнай беларускай брыгады, якая б складалася з двух пяхотных палкоў, артылерыйскага дывізіёна,  кавалерыйскага палка  і адной інжынернай роты - ўсяго каля 8-10 тысяч салдат. Беларускія часткі прэдугледжвалася размясціць у Гродна, Беластоку, Лідзе і Ваўкавыску.
Свой пачатак 1-ы Гродзенскі беларускі полк бярэ з сярэдзіны снежня 1918 года. Яшчэ каля 15 снежня ў Гродна ў гасцініцы «Метраполь» было адчынена бюро па рэгістрацыі добраахвотнікаў у беларускія часткі, якія на той момант арганізоўваліся ў Вільні . А ўжо 22 снежня 1918 года, пасля таго, як на нарадзе Рады дзяржаўнай абароны Літвы было вырышана аставіць Вільню набліжаючымся аддзелам Чырвонай арміі без бою, фарміраванне адзінага пакуль беларускага палка наогул пераносіцца ў Гродна . Замест захварэўшага палкоўніка М. Лаўрэнцьява, які да гэтага займаўся справаю арганізацыі беларускіх частак, часовае камандыванне палком узяў на сябе палкоўнік А. Успенскі. Атрымаўшы інструкцыі, грошы, з невялічкім колам афіцэраў ён гэтага ж дня выехаў на новае месца. На гэты момант “полк” налічваў 22 афіцэры і 28 салдат  .
Тут варта ўзгадаць некалькі слоў аб тым, што з сябе ўяўляў на той момант сам Гродна. Яшчэ ў 1916 - 1917 гадах немцы дабудавалі расейскую лінію фартоў на ўсходнім беразе Нёмана, атрымаўшы каля 65 км агульная лініі ўмацаванняў, у выніку чаго горад апынуўся ў самым цэнтры крэпасці . З усталяваннем нямецкай акупацыі актыўную дзейнасць пачынаюць польскія арганізацыі . Але сапраўднай большасцю ў горадзе па-ранейшаму заставаліся яўрэі.  Згодна пераспісу з чэрвеня 1916 года Гродна налічваў 465 беларусаў, 570 рускіх, 7560 палякаў і ажно 15537 яўрэяў . У канцы лістапада 1918 года ў Гродна ствараецца Часовы камімэт, які дабіўся перадачы ад нямецкага камандывання пад сваё кіравання ўсей гарадской гаспадаркі. Паралельна ў горадзе праходзяць выбары Праўлення яўрэйскай рэлігійнай абшчыны, якая з вузка рэлігійнай установы ператвараецца па сутнасці ў асобны орган яўрэйскага самакіравання. Акрамя гэтага, у Гродна аб‘яднаноўваюцца мясцовыя рэвалюцыйныя сілы: 26 студзеня 1919 года ў памяшканні гарадскога тэатра адбылося першае паседжанне Гродзенскага гарадскога Савета рабочых дэпутатаў, які абвясціў барацьбу за ўстанаўленне дыктатуры пралетарыята. Амаль адначасова з гэтым у Гродна з’яўляецца прадстаўнік польскага Ураду, а Польская Галоўная Рада Гродзенскай Зямлі звяртаецца да ўладаў у Варшаве з просьбаю аб далучэнні Гродзеншчыны да Рэчы Паспалітай . Адзіным, што пакуль стрымлівала савецкі і польскі бок ад актыўных крокаў гэта быў нямецкі гарнізон у Гродзенскай крэпасці, які меўся прыкрываць адыход 10-й нямецкай арміі ва Усходнюю Прусію.
Беларускі даробак на гродзенскай глебе ў параўнанні з іншымі нацыянальнасцямі выглядаў даволі сціпла. Восенню 1918 года ў Гродна пачынае дзейнічаць першая легальная беларуская арганізацыя - Сувязь культурна-нацыянальнага адраджэння Беларусі, у худкім часе змяніўшая назву на Гродзенскі беларускі нацянальны камітэт. Побач з ёй паўстае Гродзенская беларуская губернская ўправа, якая аб’яднала галоўным чынам былых чыноўнікаў мясцовых расейскіх устаноў, што паспелі вярнуцца з эвакуацыі. Праўда, на пачатак 1919 года ў Гродна пераносіць сваю працу ўрад Беларускай Народнай Рэспублікі, на чале з прэм’ер-міністрам Антонам Луцкевічам, аднак ягоныя ўплывы выглядалі больш чым мізэрна.
У гэтых абставінах 1 студзеня 1919 года выйшаў першы загад па беларускаму палку ужо на новым месцы. Памочнікам камандзіра палка быў прызначаны палкоўнік С.Волкаў, начальнікамі батальёнаў - В.Краснапёраў і А.Кузьмін-Караваеў, кіраўнікамі рот - С.Дзерэвяга, Д.Аріоп і М.Яніцкіс. Ужо пазней загадам камандзіра палка была зацверджана  камісія па кадрам у складзе С.Волкаў, В.Краснапёраў і І.Дзехцяраў, а 10 студзеня М.Дзямідаў быў прызначаны начальнікам штаба палка ( з 31 студзеня - кіраўнік Гродзенскай вайсковай акругі ), а 16 студзеня К.Бялецкі быў прыняты на пасаду палкавога лекара. 15 студзеня ў якасці прадстаўніка палку ў Коўна ад’ехаў В.Казлоў. Адначасова дэлегатам Міністэрства краёвай абароны пры беларускіх частках і сувязным з немецкім камандываннем быў прызначаны Б.Гедрайціс .
3 студзеня ( па другіх звестках - 2 студзеня ) у Гродна прыехаў Язэп Варонка і афіцыйна пачало сваю дзейнасць Міністэрства беларускіх спраў , а ўжо 4 студзеня ў горадзе з’явіўся генерал К.Кандратовіч, які заявіў, што нямецкае камандаванне дало згоду на ўтварэнне ў Гродна літоўска-беларускай арміі. Аднак, нават кіраўнік урада БНР А.Луцкевіч успрыняў гэткую навіну са скептыцызмам: «Калі гэта і праўда, дык, бадай, справа спознена: тэрыторыі для арганізацыі мала, часу яшчэ меньш таго» .

Добавлено: 04 Апрель 2012, 21:42:44Тым ня меньш, ужо праз тыдзень у Гродна з’явілась абвестка аб арганізацыі літоўскага войска. У ёй між іншым адзначалася: «Краёвая абарона літоўскай дзяржавы падлягае ўраду Літвы і загадам Міністэрства краёвай абароны. Уся краёвая абарона арганізуецца на прынцыпе ваеннай дысцыпліны..: Кожны самаахвотнік, уступаючы ў краёвую абарону, дае забавязанне на пісьме, што ён будзе бараніць Літоўскае гаспадарства, будзе заховываць гасударственнае права Літвы і спаўняць загады свайго ўрада...».  Адначасова, праўда, не вельмі спадзяючыся на тое, што Гродна здолее надоўга заставацца пад нямецкім кантролям, кіраўніцтва палку зварочваецца да літоўскага Міністэрства абароны края з прапановай перанесці фарміраванне беларускіх частак у Сувалкі. «Рабіць гэта трэба зараз жа, - сцвярджаў у сваім рапарце ад 15 студзеня 1919 года палкоўнік М. Лаўрэнцьеў, - так як падзеі разгортваюцца вельмі худка» .
Першапачаткова для разбудовы палка не было ні сродкаў, ні адзення, ні памяшканняў. Першыя дні штаб палку знаходзіўся ў гатэлі, а большая частка салдат жылі па кватэрах . Б.Гедрайціс, які прыбыў у Гродна 16 студзеня 1919 года, пісаў: «Пакуль што ніякога палку няма, толькі невялікая кола афіцэраў лічбай каля 21 чалавек і ўсё. А нейкам беларускам палку і мовы ня можа быць, па складу афіцэраў полк цалкам рускі, беларускай ідэі няма і блізка... Фарміруецца ён толькі з-за барацьбы з бальшавікамі, а пра нацыянальную справу не варта нават гаварыць». Да таго ж міністар беларускіх спраў Я.Варонка рабіў усе намагання, каб непасрэдна пераняць кантроль над палком з рук Міністэрства краёвай абароны, для чаго 21 студзеня ён стварыў пры сваёй канцылярыі Вайсковы сакратарыят .
Фактычна арганізацыя беларускіх частак у Гродна пачынецца з сярэдзіны студзеня 1919 года, калі ад літоўскага Міністэрства краёвай абароны было атрымана больш за 300 тысяч марак Акрамя таго, нямецкія ўлады фармальна выдалі дазвол на фармаванне беларускага палку ў Гродна толькі 26 студзеня, пасля чаго Я.Варонка 29 студзеня абвясціў мабілізацыю афіцэраў па Гродзеншчыне . Каб запабегчы далейшым спробам прыняць кантроль над 1-м беларускім палком праз Міністэрства беларускіх спраў  31 студзеня  міністар краёвай абароны абвясціў аб стварэнні ў Гродна гарадской камендатуры, кіраўніком якой быў прызначаны М.Дземідаў . Загадам ад 1 лютага быў абвешчаны набор ахвотнікаў у 1-й беларускі полк беларуска-літоўскай арміі па Гродзенскай вайсковай акрузе. Спецыяльныя вербовачныя афіцэры былі накіраваны у Ваўкавыск, Беласток, Слонім, Радунь, Ліду, Сакулку, Пружаны, Кобрын, Брэст, Васілішкі, Шчучын, Друскенікі ды іншыя мясціны. У выніку полк пачынае маланкава разбудовывацца. Ужо 2 лютага ў ягоны склад было залічана 11 дабраахвотнікаў, 5 лютага - 11, 6 лютага - 12, 7 лютага - 24, 12 лютага - 35, 15 лютага - 13, 19 лютага - 52 і г.д.. 
Аднак, вярбоўка дабраахвотнікаў у беларускі полк сустракала супрацьдзянне з польскага боку. 2 лютага 1919 года польскія часткі займаюць Індуру, 10 лютага - Брэст, 13 лютага - Масты, 15 лютага - Супрасль і Рось, 19 лютага - Беласток . Ужо 21 студзеня 1919 года пад ціскам з боку камісара польскага ўрада ў Беластоку М.Дзямідаў, які як раз вёў вярбоўку салдат, вымушан быў пакінуць горад. 21 лютага ў мястэчку Паўднёвы-Астроў палякамі быў арыштаваны харунжы А.Гораш, а праз дзень ў Індуры - афіцэры Ю.Касцянчук і А.Кандрасюк . Акрамя таго, палякі арыштавалі ў раёне Скідзеля штабс-капітана І.Хомчыка і прапаршчыка Бедася.  У выніку, ужо ў сакавіку - красавіку полк павялічыўся ў асноўным за кошт мясцовага насельніцтва, у тым ліку - гродзенскіх яўрэяў .
Згодна М.Дзямідаву беларускія часткі ў горадзе на пачатак красавіка налічвалі 1057 чалавек, з іх - 70 афіцэраў . Паводле польскага камісара С.Іваноўскага беларускі полк ў Гродна выглядаў значна меньш паважна. Ён складаўся з 456 чалавек і меў усяго 2 кулямёта ( праўда, у іншым месцы той жа С.Іваноўскі сцвярджаў, што здолеў перацягнуць на польскі бок адзін з беларускіх батальёнаў агульнай колькасцью да… 500 чалавек ). Гісторык А.Латышонак піша аб 800 жаўнерах, з якіх  350 уваходзілі ў спецыяльны батальён пры камендатуры . А згодна успамінам палкоўніка А.Успенскага ў сакавіку 1919 года полк меў толькі 150 стрэльбаў, 20 рэвальвераў і 3 кулямёты  ( для параўнання: баявы атрад гродзенскіх камуністаў налічаў каля 50 чалавек і меў 100 вінтовак і 200 рэвальвераў; польская вайсковая арганізацыя, у сваю чаргу, складалась з некалькі груп і мела ў горадзе толькі чатыры тайных склада са зброей ) .
Цікавым пытаннем з’яўляецца нацыянальны склад гродзенскага беларускага палка. Зноў жа згодна С.Іваноўскаму афіцэры палку амаль усе былі рускімі, за выключэннем аднаго паляка. Сярод салдат сустракаліся самыя розныя людзі, ў тым ліку і сяляне з наваколля Гродна, Аўгустова і Сувалак ( у свой час старшыня Гродзенскай управы Я.Курлаў зрабіў і перадаў палкоўніку А.Успенскаму спецыяльную мапу на якой адзначыў вёскі дзе жылі «свядомыя» беларусы і літоўцы, аднак у асноўным гэта былі жаўнеры былой царскай арміі, якія не мелі куды вяртацца). У склад палку ўваходзілі так сама палякі з Ковеншчыны, якія стваралі так званую «польскамоўную роту». Літоўскія ўлады размясцілі спачатку роту на форце Коўна - Гадлева, аднак адчуўшы цяжкасці ў паразуменні з палякамі, адаслалі іх да Гродна . Акрамя таго, па розным прычынам, значную частку сярод жаўнераў палка складалі. Згодна некаторым дадзенным у красавіку 1919 года іх колькасць сягала каля 200 чалавекі ўсе яны былі добра ўзброены .
Значна горш выглядала сітуацыя з уласна беларускасцью паўсталага фармавання. Згодна Я.Чарапуку «адміністрацыя беларускага палка ўся вельмі дрэнна вядзе сябе. Калі Курбскі паступіў там служыць і пачаў праводзіць там праўдзівыя беларускія думкі, дык яго стуль выкінулі... Паны афіцэры з-пад Волгі... служаць, каб толкі браць грошы і нічога не рабіць... Палякі вельмі смяюцца з яго, выкарыстоўваюць яго для агітацыі на вёсцы паміж сялян, выстаўляючы беларускую справу ў вывесцы расейскай, бо папраўдзе там сядзяць расейцы: усюды па расейску паюць песні расейскія і чорная сотня робіць з паўком сваё дзела...» .
Беларускія часткі ў Гродна першапачаткова размясціліся ў казармах па вуліцы Палацкай, у крывой афіцыне і казармах на Александраўскім плацу. Батальён гродзенскай камендатуры у складзе групы грэнадзёраў пад камандываннем паручыка Бандарука і эскадрон гусараў на чале з ротмістрам М.Глінскім распалажыліся ў былым архіерэйскім палацы. Яшчэ адзін батальён знаходзіўся на Жандармскім завулку. Ужо пазней большая частка палка была пераведзена ў гэтак званыя “Сапёрныя казармы”. Страявые заняткі палку адбываліся на плошчы Аляксандра Неўскага . Прадукты, абмундыраванне, зброю беларускі полк закупаў праз нямецкага каменданта горада. Грошы на ўтрыманне палка паходзілі ад літоўскага ўрада, а так сама з налогаў, атрыманых ад мясцовага насельніцтва .
Тым часасм 1 лютага адбываецца рэарганізацыя камандывання палка. Начальнікам штаба быў прызначаны палкоўнік Шчэрба-Рэвіч; кіраўніком падафіцэрскай школы – палкоўнік А.Успенскі, інтэндантуры - палкоўнік Юшкевіч; камандуючымі батальёнаў: Е.Гайдукевіч, Е.Янсан, В.Талкоўскі і Т.Жіваткевіч. Вайсковым камендантам Гродна становіцца капітан М.Дзямідаў .
25 лютага Я. Варонка звярнуўся да Міністра краёвай абароны Літвы з планам чарговай рэарганізацыі камандывання палка . Найважнейшым, з палітычнага пункту гледжання, павінна было стаць адхіленне ад кіраўніцтва палком М.Лаўрэнцьева ў прызначэнне замест яго К.Езавітава, Худчэй за ўсё, як адзначае Т.Блашчык, гэта павінна было прывесці да змены нацыянальнай палітыкі ўнутры самаго фармавання . Аднак, тагачасны міністр краёвай абароны Літвы М.Велікіс не пагадзіўся з прапановамі Я.Варонкі, адзначыўшы, што беларускі полк падпарадковываецца толькі літоўскаму вайсковаму камандыванню. Толькі ў сярэдзіне сакавіка 1919 года змяніўшы яго на гэтай пасадзе А.Меркіс звольніў А.Лаўрэнцьева і  прызначыў камандзірам беларускага палка К.Езавітава . Аднак, адначасова быў скасаваны Вайсковы сакратарыят пры Міністэрстве беларускіх спраў, а ягоныя сябры, акрамя Я.Варонкі, перайшлі на службу ў Міністэрства краёвай абароны .

Добавлено: 04 Апрель 2012, 22:43:27Перш чым прыняць літоўскую прапанову, К.Езавітаў звярнуўся за згодаю да А.Луцеквіча. «Літоўскі ўрад запрашае мяне, - Пісаў ён у рапарце да беларускага прым’ер-міністра, - на пасаду камандзіра 1-га першага беларускага палка. Даводжу аб гэтым да вашага ведама, прашу адказаць, ці не маеце Вы якіх перашкод». 14 сакавіка А.Луцкевіч зацвердзіў К.Езавітава камандуючым палка. Акрамя гэтага, 20 сакавіка ён зацвярдзіў так сама абразцы абмундыравання беларускага войска, прадстаўленыя за дзень да гэтага К.Езавітавым ( яны збольшага нагадвалі літоўскую форму ). 27 сакавіка 1919 года, ужо пасля ад’езда А.Луцкевіча, полк афіцыйна атрымаў назву 1-га беларускага-гродзенскага палка пяхоты . К.Езавітаў амаль адразу прыступіў да грунтоўных зменаў у палку, падрыхтаваўшы поўную перабудову штаба. Сваімі дзеяннямі, аднак, ён толькі нацкаваў супраць сабе большасць з афўцэраў палка, якўя да ідэі беларусізацыі адносіліся з адкрытай варожасцью .
Вясной 1919 года развіццё беларускага руху ў Гродна прымусіла звярнуць на яго ўвагу і польскае камандаванне. Гэтак агент польскага Галоўнага камандавання паручнік Ян Квяткоўскі „усталяваў больш блізкае знаёмства з… сябрамі беларускага ўрада, з іх камісарамі і чыноўнікамі з мэтаю азнаёміцца з іх палітычнай праграмай і праводзімай імі знешняй дзейнасцю” . ІІ аддзел выдзеліў на гэтую справу 15 тысяч марак, а Я.Квяткоўскаму было даручана ўступіць у склад беларускага палка, каб весці там прапольскую агітацыю . Акрамя Квяткоўскага, “распрацоўкай” беларускага палка ў гэты час займаўся таксама Вацлаў Енджэевіч , які павінен быў адначасова ўсталёўваць кантакты як з беларускімі фармаваннямі, так і з мясцовай філіяй Польскай вайсковай арганізацыі.
У канцы сакавіка 1919 года адбываюцца перамовы паміж М.Дзямідавым і польскім камісарам С.Іваноўскім па пытанню аб узаемадзеянні беларускіх і польскіх частак у выпадку ўступлення апошніх у Гродна. М.Дзямідаў паабяцаў, што з беларускага боку не будзе ніякіх варожых выступленняў проціў полякаў. Аднак, ён папярэдзіў, што беларускія жаўнеры не дазволяць сябе раззброіць. Шмат месца на перамовах заняла справа пэнсіі для жаўнераў, якія да гэтага часу атрымлівалі грошы ад літоўскага ўрада. М.Дзямідаў звярнуўся да польскага боку з прапановай узяць полк на сваё фінансаванне. Кожны месяц патрабавалась: 50-100 марак жаўнерам, 800 марак малодшым афіцэрам і 1600 марак для камандывання палка. Палякі, аднак, ад грашовай падтрымкі палка адмовілісь .
У адказ, на пачатку красавіка 1919 года літоўскія ўлады прызначаюць замест М.Дзямідава, які выступаў паплечнікам К.Езавітава ў янгоных пачынаннях, камендантам Гродна капітана Л.Калугіна (рускага па нацыянальнасці ).  Сапраўднай прычынай адстаўкі М.Дзямідава магло стаць, як ягоная спроба навязаць канткат з польскім бокам, гэтак і намаганне беларускіх дзеячоў аслабіць уплыў на полк з боку расійскіх афіцэраў і літоўскага ўрада .
 Як падаецца, літоўскае камандыванне не разглядала 1-ы гродзенсуі беларускі полк у якасці асаблівай мілітарнай сілы. Худчэй гаворка шла аб ягоным палітычным значэнні. З акцыяў, якія правеў полк за час свайго існавння нам вядома толькі дзьве. Аб адной узгадвае А.Успенскі. Нямецкае камандыванне атрымала звесткі аб падрыхтоўцы ў горадзе бальшавіцкага паўстання. На гэты час у Гродна заставаўся толькі адзін нямецкі батальён і беларускі полк. «Аднаго вечара, - піша А.Успенскі, - нашыя і нямецкія дазоры даведаліся, што гэтаю ноччу бальшавікі маняцца напасць і абязброіць нас і немцаў, а ўладу захапіць у свае рукі. Мы даведалісь, што бальшавікі і спартакаўцы маюць не толькі стрэльбы, але і кулямёты. Месца свайго сходу яны выбралі каля гатэлю «Раяль», скуль можна было добра абстральваць нашыя Александраўскія казармы, а наступаючы з двух бакоў, захапіць наш полк і нямецкі батальён. У той самы час меўся адбыцца напад на нашых вартаўнікоў у горадзе. Параіўшыся з нямецкім камандываннем, мы апрацавалі агульны план абароны, а яго здзейсненне было даручана мне і камандзіру нямецкага батальёна.
           Напружаным тэмпам мы ўзяліся зараз жа за працу. Каля спуску з Аляксандраўскага пляцу, дзе стаялі нашы казармы ( на Мар’інскім завулку, пры дзядзінцы б. Губернскага архіву ) мы зрабілі акопы, а ў патрэбных месцах паставілі нашыя і нямецкія кулямёты, узмоцнілі варту ў месьце, асабліва ж каля турмы, з якой бальшавікі маніліся выпусціць усіх вязьняў, а апрача ўсяго, выслалі ў бок ворага патрулі.
           Усю ноч нямецкія і беларускія ахвіцэры дыжуравалі ў акопах і  ў сваіх казармах, а перад гэтым вечарам у месьце былі арыштаваныя ўсе больш-меньш падазроныя бальшавіцкія агітатары.» «Гэтыя нашы сродкі, - закончвае А.Успенскі, - спынілі бальшавіцкія намеры захапіць уладу ў месьце»  ( тут трэба дадаць, што бальшавікі мелі сваіх людзей сярод камандзіраў у складзе штаба беларускага палка і кулямётнай камандзе; адным з іх быў С.Панцэвіч  - старшыня Гарадзенскага камітэта ваенапалонных, які па заданню РКП(б) служыў у палку ) .
Другая акцыя беларускага палка была звязана з арыштам К.Цвіркі-Гадыцкага. К.Цвірка-Гадыцкі быў адным з арганізатараў беларускай выдавецкай суполкі «Заранак» і культурна-асветнага таварыства «Бацькаўшчына» ў Мінске. У канцы 1918 года ён прыехаў у Гродна, некалькі разоў ездзіў у Польшчу. Будучы ў Варшаве накіраваў ліст польскаму прэм’ер-міністру, у якім ад імя неіснуючай Беларускай краёвай народнай рады выказаўся за “сціслы саюз” з Польшчай.
Па вяртанні ў Гродна з Варшавы ён быў арыштаваны К.Езавітавым і пасаджаны ў гродзенскую турму. Мясцовымі палякамі была здейснена неўдалая спроба адбіць К.Цвірку-Гадыцкага пад час канваявання яго на чыгуначны вакзал для адпраўкі ў Коўна. Калі вязьня пад вартай эскадрону беларускіх гусар вязлі з турмы на чыгуначны вакзал на іх напаў атрад Польскай арганізацыі вайсковай, узброены ў рэвальверы. Завязалася кароткая перастрэлка, пад час якой адзін з нападаючых быў забіты .
З красавіка 1919 нямецкія войска прыступілі да эвакуацыі войск з Гродна. 11 красавіка 1919 года Я.Варонка ў Коўна зварочваецца да нямецкага прадстаўніка пры літоўскім урадзе Цымерлі з просьбай пакінуць акупацыйныя войскі яшчэ на нейкі час у Гродна. «Трэба прыняць пад увагу, - пісаў міністар беларускіх спраў, - што ў Гродна знаходзяцца беларускія вайсковыя аддзелы, якія могуць супрацівляцца палякам». 
Тым часам у Гродна прызначаецца польскі камендант крэпасці генерал В.Фалевіч, а ўжо з 15 красавіка праз горад у бок Вільні праходзяць польскія часткі. 18 красавіка 1919 года ў Гродна з Коўна прыязджае французкая місія на чале з палкоўнікам К.Рэбулем . Зноў гусарскі эскадрон быў выстраен у ганаровую варту каля камендатуры, зроблена некалькі памятных здымкаў, а палкоўнік К.Езавітаў перадаў місіі афіцыйны мемарыял, які скончваўся наступнымі словамі: «Покорить себя полякам Белорусский народ, строящий сейчас государственность с литовцами - не даст. Политика захвата, проводимая поляками, создаёт сейчас в Литве вторые Балканы. Если Антанта не примет своевременные меры к воздействию на поляков мирным путём, население Западной Беларуси постоит за себя с оружием в руках» .
К.Езавітаў разам з літоўскай дэлегацыяй ад’язджае на перамовы ў Варшаву. Перад гэтым палкоўнік А.Успенскі прызначаецца часовым камандзірам палка і кіраўніком гродзенскага гарнізона. 18 красавіка па горадзе за ягоным подпісам былі расклеяны адозвы да насельніцтва, якія заклікалі жыхароў Гродна заховываць парадак і спакой. Адначасова беларускі полк узяў пад ахову турму, чугуначны вакзал, электрастанцыю, а так сама былі высланы патрулі па гораду. Адначасова, афіцэры палку звярнуліся даміністра абароны Літвы Меркіса са скаргаю,у якой абвінавачвалі К.Езавітава ў “патаеннай дзейнасці” на карысць бальшавікоў .
           У тэлефоннай размове з літоўскім міністрам абароны Мэркісам палкоўнік А.Успенскі атрымаў загад рыхтаваць полк да перахода ў Марыямпаль ( сам А.Успенскі пазней сцвярджаў, што пасля гэты загад быў адменяны ). Тымі ж днямі ў Гродна прыбыў упаўнаважаны польскага Генеральнага штаба палкоўнік Нямірскі, які павінен быў замяніць захварэўшага на сыпны тыф С.Іваноўскага. Ён затрымаўся у тым жа гатэлі, у якім жылі і афіцэры беларускага палка. Праз афіцэраў Шчэрба-Рэвіча і Юшкевіча Нямірскі прапановаў палкоўніку А.Успенскаму заключыць пагадненне, з тым, каб беларускі полк не супраціўляўся ўваходу ў Гродна польскага войска. А.Успенскі згадіўся, аднак запатрабаваў ад палякаў прызнаць прыналежнасць палка да літоўскага ўрада і не ўмешвацца ў яго ўнутраннае жыццё. Перад тым, як падпісаць пагадненне, ён параіўся з мясцовымі юрыстамі У.Боевым і У.Вікерам. Праект умовы палк. А.Успенскі далажыў па тэлефоне літоўскаму вайсковаму міністру.

[Fialka23]

Интересует в первую очередь все, что касается истории Гродненского гарнизона. В том числе Первый белорусский полк и другие формирования в этот период.

В конце января, с согласия оккупационных властей была объявлена мобилизация в беларускую армию. В феврале 1919 года беларуские силы в Гродно насчитывали 80 офицеров и 63 солдата. Комендатура размещалась в бывшем архиерейском доме (дом грава Валицкого). Комендантом Гродно был назначен капитан Н.И. Демидов. Именно он в феврале – марте 1919 г. начал формировать в городе Первый беларуский гродненский полк пехоты. Полк насчитывал от 500 до 1057 человек, состоял из 4-х батальонов. Вооружён он был плохо. в марте на вооружении полка находилось 150 винтовок, 20 револьверов и 3 пулемёта. Кроме полка удалось сформировать специальный батальон гродненской комендатуры (около 350 человек) – группа гренадёров и гусарский эскадрон, а также оркестр. Большая часть этих подразделений размещалась в Александровских казармах и казармах 4-го сапёрного батальона. Позднее в командование полком вступил К. Езовитов. Во время своего существования Первый бел. гродненский полк высылал патрули в город. Дежурство проходило вместе с немецкими патрулями. в начале июня беларуский полк был распущен поляками. остальные подразделения ещё раньше.

[Jendrus]

Пакуль літоўскую дэлегацыю трымалі ў Варшаве, палякі 19 красавіка занялі Вільню. 24 красавіка ў Гродна вяртаецца К.Езавітаў, які катыгарычна выступіў супраць пагаднення і загадал тэрмінова эвакуаваць беларускія часткі з Гродна. Больш таго, ён паспеў дамовіцца з нямецкімі ўладамі наконт транспарта для палка . Аднак ўжо 25 красавіка ў Гродна прыбыў галоўны ўпаўнаважаны літоўскага ўрада А.Жылінскі. Ён спраўдзіў змест дамовы, па тэлефоне звязаўся з ваенным міністрам, пасля чаго адаслаў у Коўна на імя старшыны літоўскай Рады Міністраў копію ўмовы. Увечары таго ж дня А.Жылінскі склікаў нараду з прадстаўнікоў Гродзенскай управы. На ёй прысутнічалі: пратаерэй І.Карчынскі і доктар К.Бялецкі, якія яшчэ 4 красавіка былі абраны сябрамі літоўскай Тарыбы, У.Боеў, Е.Курлаў  ды інш.. Адразу пасля нарады літоўскі ўпаўнаважаны ізноў размаўляе па тэлефону з ваенным міністрам. Той, аднак падцвердзіў, што беларускі полк і камендатура застаюцца ў Гродна, а беларускі эскадрон павінен быў перайсці ў Друзгенікі і заняць мост на Нёмане насупраць с. Мізюры.
         26 красавіка 1919 года ад літоўскага ваеннага міністра была атрымана наступная тэлефанаграмма за № 288: «Камандзіру беларускага палка. 1. Полк са ўсёй маёмасцью застаёцца ў Гродна. 2. Калі ў крытычным часе немагчыма будзе тэлефанічна паразумецца з Коўняй, дык камандзір палка паступае паводле свайго разумення. 3. Калі палякі не справакуюць, ваеннай акцыі не пачынаць. 4. Пры ўступленні палякаў трымацца асцярожна. Прыняць сродкі абароны. 5. Камендатура і полк дзейнічаюць у кантакце. 6. Камендант застаецца на месцы і як да гэтай пары працуе далей. Ваенны міністар Мэркіс.» К.Езавітаў прачытаў гэты загад у прысутнасці ўсіх афіцэраў палка, камендатуры і чыноўнікаў, пасля чага, перадаўшы камандыванне палка палк. Антонаву ад’ехаў у Коўна. ( Гісторык А.Латышонак выказвае думку, што на самой справе беларускі полк застаўся ў Гродна згодна волі ўрада БНР. ) У гэты ж дзень А.Жылінскі ў прысутнасці І.Карчынскага і К.Бялецкага ад імя літоўскага ўрада ўручыў польскаму ўпаўнаважанаму палкоўніку Нямірскаму пратэст на «самаўпраўную акупацыю часткі літоўскай тэрыторыі» польскімі войскамі адказнасць за вынік якой «ускладаецца на польскі ўрад» .
            У ноч з 26 на 27 красавіка штурмавы атрад Польскай арганізацыі вайсковай раззброіў эскадрон беларускіх гусараў. Салдат эскадрона пад вартай палякі адвялі вакольным шляхам у маёнтак Станіславова, дзе забарыкадавалісь у палацы, выставіўшы перад брамай захоплены у беларусаў кулямёт. Ужо ранкам 27 красавіка 1919 года камандуючы Польскай арганізацыі вайсковай Баякоўскі выдаў загад заняць усе галоўныя аб’екты ў горадзе. Не ўсюды гэта атрымалась. Некаторыя групы, складаючыяся з вучняў мясцовай гімназіі, самі былі раззброены праз немцаў. 28 красавіка ў Гародню вайшлі польскія рэгулярныя часткі.  29 красавіка 1919 года ў 17.00 1-ы гГродзенскі беларускі полк перайшоў у падначаленне польскага камандывання Гродзенскай крэпасці .
Пасля ўступлення палякаў  у горад польскі камендант гродзенскай крэпасці генерал Фалевіч прыязджае ў беларускі полк, каб асабіста пазнаёміцца з ім. Ён аглядзеў чатыры страявыя роты, кулямётную каманду і адну літоўскую роту, якая толькі што прыбыла з Коўна. Генерал Фалевіч размаўляў з афіцэрамі па расейску, цікавіўся нацыянальным і рэлігійным складам палка. У канцы агляда ён выказаў асабістае задавальненне, што полк нічым не горшы за польскія часткі, прасіўшы перадаць гэткую заяву літоўскаму галоўнакамандуючыму. 
Беларускі полк разам з польскімі часкамі прымаў удзел у парадзе 3 мая на цэнтральнай плошчы Гродна, а 5 мая быў звольнены раззброены напярэдадні палякамі конны эскадрон, які адразу перайшоў да літоўцаў у Друзгенікі.  Польскі бок мог быць задаволены. У сваім лісце да Л.Васілеўскага ад 4 мая 1919 года Ю.Пілсудскі пісаў: «Пры усялякай магчымасці ў прыватных размовах ці праз газэты падкрэслівай той факт, што беларускі полк у Гродна здаўся ў палон... Цікава, што тыя ж немцы перад сваім адыходам з горада папярэджвалі польскіх прадстаўнікоў аб магчымам супраціўленне з боку беларусаў, тым самым падштурховываючы палякаў патрабаваць каб яны, немцы, забралі гэты беларускі полк з сабою. Калі ж гэта ў іх не атрымалася і полк вырашыў застацца ў Гродна, з Коўна пасылалісь тэлеграфныя распараджэння арыштаваць некаторых з афіцэраў палка. Аднак, тэлефонныя размовы былі праз нас падслуханы, а ўсялякія спробы ў гэтым напрамку - прысечаны. У выніку, зараз я настолькі паную над становішчам у палку, што магу ў кожную хвіліну, не пралівая крыві, прымусіць яго да дабравольнага роспуску. Не раблю гэтага адзіна толькі таму, што прыязныя адносіны з гэтым палком аслабляюць значэнне і ўплыў Тарыбы...»
Лёс 1-га гродзенскага беларускага палку і, ў нейкай ступені, ўсяго беларускага руха ў Гродна, вырышыўся ў канцы траўня - пачатку чэрвеня 1919 года. Роўна праз месяц пасля прыходу палякаў беларускі полк зменьшыўся амаль на палову і налічваў усяго 37 афіцэраў і каля 200 салдатаў.  «На прапанову беларусаў, - сказаў Ю.Пілсудскі ў размове з М.Кассакоўскім 29 траўня 1919 года, - расфарміраваць беларускі полк, з тым, каб ачысціць яго ад рускіх і яўрэяў можна пагадзіцца, аднак жа ці маюць гэтыя паны дастатковы аўтарытэт, каб прымусіць полк выконваць іх загады? Лепш зробім мы гэта самі, а яны няхай сочаць за грамадскім настроем. Беларускі полк адыграў сваю важную ролю... Зараз полк больш нам не патрэбен, а так, як з прычыны значнага наплыву яўрэяў і русскіх ён згубіў свой нацыянальны характар, выснова можа быць толькі адна - полк трэба зараз-жа распусціць.» 
           Пачалось з таго, што камендант крэпасці звярнуўся да камандавання беларускага палка з патрабаваннем выдаць польскім часткам дзве палявыя кухні, рыдлёўкі і тылефоны. Палкоўнік Антонаў адказаў катыгарычнай адмовай. Нягледзячы на гэта, палякі ўсяроўна ўзгаданыя рэчы забралі. 30 мая 1919 года генерал Фалевіч перадаў палку загад камандуючыга Літоўска-Беларускага фронта генерала С.Шэптыцкага накіравацца ў Слонім і далучыцца да рэрервнай групы генерала С.Макжэцкага. Аднак, палкоўнік Антонаў, спаслаўшысь на распараджэнне начальніка літоўскага галоўнага штаба генерала Жукоўскага, адмовіўся выконваць загад. На гэта 31 мая ў размове з Антонавым камендант крэпасці папярэдзіў, што полк будзе раззброены. 1 чэрвеня каля 18.00 гадзін польская рота пад камандываннем палкоўніка Фрэя была выстраена насупраць будынка штабу беларускага палка. Падпалкоўнік Гайдукевіч, часова выконваючы абавязкі камандзіра палка замест захварэўшага палкоўніка Антонава ( А.Успенскі піша аб тым, што Антонаў быў арыштованы ), атрымаў загад зняць ахову вайсковай касы, а зброю злажыць ля касавай скрынкі, каля якой быў выстаўлен польскі пост. Афіцэры беларускага палку мелі здаць зброю каменданту крэпасці пад распіску. Адначасова са штабам палку ў казармах былі разброены салдаты, а ў начы жандармерыяй праведзен вобыск у кватэрах афіцэраў. Тады ж з будынку беларускай камндатуры апынулісь знятымі беларускія і літоўскія штандары і шыльда з пагоняй. Пры гэтым полк, як вайсковая адзінка, пакуль што заховываўся.
           2 чэрвеня ў Гродна прыяджае Ю.Пілсудскі. Перад ім стаяла заданне пазбыцца ад беларускага палка, як ад непатрэбнага больш твора палітыкі Тарыбы, і пры гэтым не страціць даверу з боку беларускіх дзеячоў. Праз ад’ютанта Ю.Пілсудскага майора Касыжыцкага Гайдукевіч сустракаецца з польскім галоўнакамандуючым на старым замку. Аднак Ю.Пілсудскі склаў усю віну за разбраенне палка на саміх беларусаў, якія адмовілісь выконваць загад генерала С.Шэптыцкага .

Добавлено: 04 Апрель 2012, 22:44:15Тым не меньш, на канчатковую ліквідацыю палка прыйшлося чакаць больш за тыдзень . Нарэшце, 11 чэрвеня 1919 года палякі выстраілі беларускі полк каля казарм і зрабілі пераклічку паводле іменных спісаў. Пасля гэтага жаўнеры-каталікі былі выдзелены асобна і адведзны ў польскія казармы, а ўсе астатнія атрымалі пасведчанне аб дэмабілізацыі. Афіцэры палка часова заставалісь у рэзерве крэпасці з забаронай выязджаць з Гродна .
15 чэрвеня 1919 года аб ліквідацыі 1-га беларускага палка абвясціў і літоўскі штаб . За час свайго існавання полк “каштаваў” бюджэту Літвы каля 1,2 міліёна марак . Акрамя гэтага, справа аб разаружэнне палка разглядалася на Парыжскай канферэнцыі, дзе было прынята рашэнне паўплываць на Польшчу з тым, каб яна вярнула Літве частку з канфіскаванай маёмасці .
   Аднак гісторыя палка на гэтым не скончылася. Ужо 27 чэрвеня у Гродна на сходзе былых членаў палка было створана Таварыства беларускіх вайскоўцаў з мэтай «культурна-адукацыйнай і матэрыяльнай самадапамогі» для беларускіх жаўнераў. Таварыства, у якасці асобнай гродзенскай секцыі Беларускай вайсковай арганізацыі, праіснавала ў Гродна прыкладна да восені 1919 года .

[Aleksandr_Sever]

Реальная работа. + 1 

[Maks Che]

Нашел интересные рассуждения на тему БНР, косвенно касающиеся истории Гродно, на мой взгляд, стоящие ознакомления, тем более что Гродно на какое-то время стало "столицей БНР" и местом размещения белорусских вооруженных формирований:

http://www.belta.by/ru/blogs?auth_ID=16&art_ID=157
31 марта 2012 г.
Вадим Гигин
Поклонникам «Дня Воли»

Меньше всего я собирался посвящать 25 марта какую-то особую статью. По-моему, нет никакого смысла вообще обозначать эту дату. В этот день не случилось чего-то знаменательного или выдающегося. К написанию меня подвигла статья молодого, но уже ярко заявившего о себе политолога Всеволода Шимова, опубликованная в его авторской колонке в газете «СБ – Беларусь сегодня». Реакция на его тезисы показала, насколько несведущи поклонники «идей БНР» в истории. С конца 80-х годов прошлого века большинство исследований и публикаций по этой тематике выходили под лозунгом борьбы с «белыми пятнами». В результате ни одна другая страница в нашей истории не оказалась настолько наводнена всевозможными небылицами, как краткий период существования БНР. Итак, 10 мифов из истории БНР и их краткое разоблачение.

1. «Провозглашение БНР стало результатом многолетней борьбы белорусского народа». На самом деле, за БНР стояла всего-навсего одна политическая сила – Белорусская социалистическая громада. Эта партия, созданная в 1902-1903 годах, не пользовалась сколько-нибудь заметной поддержкой в народе и самораспустилась в 1907. Возродившись после Февральской революции 1917 года, БСГ снова потерпела полное политическое фиаско. Она не сумела провести ни одного (!) своего представителя на выборах ни в городские думы, ни в земства, ни в советы. На выборах в Учредительное собрание, которые всеми историками признаются наиболее демократичными в революционный период, БСГ, по разным данным, набрала от 0,3 % до 0,59 % голосов избирателей, установив своеобразный антирекорд среди всех политических партий на территории России.

2. «Провозглашение независимости БНР опиралось на решение Всебелорусского съезда, состоявшегося в декабре 1917 года». Это не так. Наиболее многолюдный форум Беларуси революционного времени (по некоторым данным, которые, правда, невозможно подтвердить документально, в его работе участвовало 1872 делегата) признал Советскую власть, высказался против отторжения Беларуси от Российской Демократической Федеративной Республики и призвал к созданию Всебелорусского Совета крестьянских, солдатских и рабочих депутатов. До сих пор точно не известно, обсуждался ли вообще на съезде вопрос о возможной независимости.

3. «Без БНР не было бы БССР». Это известная формула, скорее похожая на мантру, которая не имеет отношения к исторической действительности. Документы из архивов Минска и Москвы позволяют достаточно определенно сказать, что Ленин и Сталин приняли принципиальное решение о создании Белорусской советской республики в ноябре 1917 года. Именно тогда Народный комиссариат по делам национальностей, который возглавлял Сталин, заключил с Белорусским областным комитетом соглашение, в котором признавал «безусловное и полное право свободного самоопределения белорусского народа». С целью создания советской республики и собирался Всебелорусский съезд, который получал финансирование из Петрограда. Кстати, в то же самое время советские республики были провозглашены на Украине и в Латвии. Созданию БССР уже в конце 1917 – начале 1918 годов помешала раскольническая позиция группы Мясникова-Кнорина, боявшихся потерять власть, а главное – немецкое наступление.

4. «Почти неделю в феврале 1918 года власть в Минске принадлежала будущим отцам-основателям БНР». Не принадлежала ни одной минуты. 19 февраля 1918 года под натиском наступающих немцев большевики покинули Минск. Практически сразу большая часть города перешла под контроль отдельных частей польского корпуса Ю. Довбор-Мусницкого. Пользуясь неразберихой и хаосом, Исполнительный комитет Совета Первого Всебелорусского съезда (будущая Рада БНР) занял несколько зданий в Минске – вряд ли это можно назвать полноценной властью. 21 февраля в город вошли немцы. 25 февраля новые власти выселили Народный секретариат из его здания и конфисковали кассу. Никакого вооруженного сопротивления не последовало. Убитых не было. Раненых тоже. В лазарет никто не обратился. О «белорусских вооруженных формированиях» сведений не поступало.

5. «Третья Уставная грамота 25 марта 1918 года была принята в результате демократической процедуры». Весьма сомнительно. БНР была провозглашена небольшой группой единомышленников и никогда не опиралась на сколько-нибудь значимую народную поддержку. На тот момент Рада включала 71 члена, из которых только 27 (менее 40 %) были делегатами Всебелорусского съезда. На самом заседании 25 марта могло присутствовать не более 59 человек. По имеющимся данным, за грамоту, которая провозглашала «независимость БНР» проголосовало 29 или 31 человек, то есть менее половины списочного состава Рады!

6. «БНР де-юре или де-факто признали Украина, Литва, Латвия, Эстония, Чехословакия, Финляндия, Болгария и Турция». В действительности ни одно государство в мире не признало БНР. В перечисляемых странах попросту находились «посольства» или «консульства» БНР, которые не имели никакого официального статуса. Ни один «диппредставитель» этой «республики» никогда и никому не вручал верительных грамот. Известен всего один случай направления дипломатической миссии в Минск в 1918 году. В июне этого года консулом Украины был назначен А. Квасницкий. Однако это не имело никакого отношения к деятельности БНР, поскольку дипломат был призван защищать интересы местных украинцев, а представлялся он немецким оккупационным властям, с ними же и сотрудничал. В Киеве не рассматривали БНР в качестве серьезной политической силы. Вот что писал заместитель министра иностранных дел Украинской державы А. Палтов в августе 1918 года о Беларуси: «Этот регион важен, как для экономики, так и особенно для политической жизни Украины, как центр пересечения интересов Варшавы, Москвы и Киева». И никакой «народной республики» - Минск даже не упомянут. Максимум, что удалось добиться от правительства Украины, это создание в январе 1919 года министерства по белорусским делам во главе с А. Цвикевичем. Ни о каком фактическим или юридическом признании БНР не было и речи.

7. «БНР имела собственные вооруженные силы численностью 11 тысяч человек». Трудно сказать, на чем основаны эти данные. На протяжении 1918 года представителям БНР так и не удалось создать военизированные формирования, хотя в ноябре немцы разрешили учредить местную милицию, что успешно проделали поляки и литовцы. Созданный в 1919 году в Гродно Первый Белорусский полк входил в состав Литовской национальной армии и БНР не подчинялся. Отряды С. Булак-Булаховича также не могут быть отнесены к вооруженным силам БНР, поскольку деятельность этого «генерала» резко осуждалась «правительством республики». Единственным воинским соединением, которое признало власть Рады БНР, а та, в свою очередь, с этим согласилась, стала Слуцкая бригада, насчитывавшая 2 тысячи человек, и существовавшая в ноябре-декабре 1920 года.

8. «Слуцкі збройны чын» - всего один пункт из «символа веры» поклонников БНР, с которым можно отчасти согласиться. Действительно, события ноября-декабря 1920 года в Слуцке и его окрестностях никак нельзя назвать восстанием. Для их описания весьма удачно подходит малопонятное «збройны чын» - определение, не употребляемое в белорусском языке по отношению к другим историческим явлениям. Попросту в тот момент не было против кого восставать. Дело происходило в нейтральной зоне между польскими и советскими войсками. Именно этим недоразумением и объясняются поначалу нерешительные действия частей Красной армии. Совсем уж странно (если не сказать больше) отмечать «День героев» 27 ноября – в день первого боя бригады. В ходе боев значительная часть ее личного состава, включая большую часть командования, разбежалась. Командир 1-го Слуцкого полка П. Чайка тайно сотрудничал с красными, а затем перешел на их сторону. Другие офицеры бригады А. Миронович, Я. Реут, А. Анципович также были обвинены «Радой Случчины» в измене. И кто тогда герои?

9. «БНР имела собственные паспорта и гражданство». Да, бумажки были, но силы не имели почти никакой. Т.н. «паспорта» представляли собой временные регистрационные удостоверения, которые в период Гражданской войны выдавали многочисленные организации, далеко не всегда имевшие государственный статус. По поводу гражданства БНР можно привести один любопытный пример. В 1928 году чекисты заманили в СССР Я. Мамонько, бывшего члена президиума Рады БНР. При аресте в Негорелом он заявил, что является «белорусским гражданином». Однако при последующей проверке оказалось, что на самом деле у него имеется чехословацкое гражданство. В дальнейшем, чтобы его осудить, провернули специальную процедуру с отказом от гражданства Чехословакии и принятием советского паспорта. В отношении «гражданства БНР» никаких подобных действий не осуществлялось. Да и зачем, если оно было попросту фикцией?

10. «Рада БНР до сих пор действует за границей». Это вообще анекдот! БНР была официально ликвидирована на конференции в Берлине в октябре 1925 года. Тогда руководители «правительства в изгнании» и большая часть Рады заявили о самороспуке и признали Минск единым центром национально-государственного возрождения Беларуси. С этим решением не согласилось всего четыре человека: П. Кречевский, В. Захарко, Т. Гриб и Я. Мамонько, что никак нельзя считать достаточным основанием для деятельности каких-то самозванцев за рубежом.

Большинство из этих фактов давно и хорошо известно. Зачем же тогда возвращаться к ним снова? Конечно, я не настолько наивен, чтобы стремиться переубедить ярых сторонников мифологии, связанной с БНР. Для них это не история, а предмет веры, который имеет мало общего с тем, что происходило в прошлом. И все же исторические факты стоит повторять вновь и вновь. Может быть, хоть кто-то из начинающих адептов «народной республики» задумается и оторвется от своих фантомов, а затем, глядишь, не на словах, а на деле заинтересуется родной историей. Тогда я буду считать свою задачу выполненной.

от подобных статей тошнит!

[Aleksandr_Sever]

Будь здоров!. Зачем так нервничать.

[Maks Che]

Будь здоров!

и вам не хворать!
Добавлено: 04 Апрель 2012, 23:03:20

Будь здоров!. Зачем так нервничать.

по не воле получается читая писанину подобных "писак"

[litwin]

З Летапісу Сафійскага сабору:

"25 мая нового стиля (12 мая старого стиля) в первый воскресный день после Св.Равноапостольских Кирилла и Мефодия, с разрешения польского коменданта Гродненской крепости генерала Филевича, совершен традиционный Крестный ход из Софийского собора к древней Коложской церкви. Погода благоприятствовала. Народа собралось около 5.000 человек; в крестном ходе участвовала рота 1-го белорусского полка, оркестр музыки этого полка, белорусская школа, Красностокский женский приют (до 60 девочек) и православные учащиеся 1-й Гродненской общественной гимназии. Пело два хора – соборный и красностокский. Торжество прошло весьма удачно, стройно и красиво. Вспомнились прежние крестные ходы, совершавшиеся до этой войны."

Фота гусараў даволі вядомае, а вось гэтае фота рэдка сустракаецца - здаецца на ім увесь афіцэрскі склад палка

[Aleksandr_Sever]

Интересно, среди офицеров полка были ли уроженцы Гродно? Антонов М. не родственник ли семьи Антоновых, из которой вышел генерал армии Антонов. Понятно, что найти ответ трудно.

Интересны и штандары - помимо литовского, упомянуты 2 белорусских. Т.е., как я понимаю, по крайней мере 1 из которых - штандар БНР?

[CarmiSs@]

Вадим Гигин

Увидев эту фамилию, дальше не читала 

[Jendrus]

Чарнякевіч Андрэй

“Прытулішча выгнанцаў”:
штодзённае жыццё беларускага дзеяча ў Гародні 1909-1939 гг.

Беларуская Гародня, гэта не залюстроўе і не фантастычны сусвет. Беларускасць тут заўсёды была з’яваю натуральнай, іншая справа - рознай па сваіх знешніх праявах у кожную эпоху. Калі, напрыклад, у наважытны час беларускасць ледзь бачная на старонках гродскіх кніг у выглядзе лексічных запазычанняў , дык ужо праз стагоддзе прыёр гарадзенскіх кармелітаў, ксёндз Ўладзіслаў Казакевіч, упрост запісаў сваё паходжанне як “шляхціц” і “беларус” . А чаго вартыя прароцкія ў кожным сэнсе словы М. Канапніцкай, якая ў адным са сваіх лістоў сцвярджала: “Гародня… Тое, што там народзіцца калісьці паміж народам – ня будзе Польшчай ці Літвою, але Беларуссю...” .
   Новае, ХХ стагоддзе ўдыхнула зусім іншы, грамадска-палітычны, сэнс у паняцце “беларус”, раскідаўшы паміж гарадзенскіх камяніц прыкметы няпростага сталення нацыі. З таго самога моманту, калі “быць беларусам” пачало вызначаць свядомы грамадскі выбар, само слова “беларус” ( тым больш – ва ўмовах аўтарытарнай дзяржавы ) амаль непазбежна набывае палітычным сэнс.
      “...Горадня, - пісаў пазней мясцовы беларускі дзеяч, што схаваўся пад псеўданімам Ул. Крынскі, - ўважаецца за адзін з найстарэйшых цэнтраў беларускага адраджэнскага руху. І зусім слушна. Яшчэ падчас паўстання 1863 году Горадня была сядзібай Кастуся Каліноўскага, які да пакліканьня яго на становішча дыктатара Беларусі і Літвы быў горадзенскім ваяводай. ...Пашыраныя тут у вялікіх колькасьцях экзэмпляры “Мужыцкай Праўды” і іншых выданьняў у беларускай мове, узмацоўвалі ў шырокіх масах беларускага сялянства й дробнай шляхты сьвядомасць нацыянальнай адасобленасьці.
      Гэта спрычынілася да таго, што распачаты Каліноўскім рух …не загінуў, а паўстанчыя традыцыі і ідэя беларускага сэпаратызму перахоўвалася тут яшчэ доўгія гады, аж пакуль не дакацілася сюды новая ажыўляючая хваля нацыянальна-асьведамлюячай дзейнасьці Францішака Багушэвіча і Браніслава Эпімах-Шыпілы.
      ...Усё гэта служыла спрыяючымі ўмовамі да хуткага развіцьця нацыянальна-адраджэнскага руху...” .
   Насамрэч у Гародню беларускае адраджэнне прыходзіла хвалямі, адшукваючы з кожным разам усё большую колькасць прыхільнікаў з тым, каб пазней зноў знікнуць, часам амаль не пакідаючы слядоў. У выніку, грамадская актыўнасць на беларускай глебе мела адносна кароткачасовы характар і прыходзілася, галоўным чынам, на некалькі «пікаў», працягласцю ад некалькіх месяцаў да аднаго-двух гадоў – у залежнасці ад абставінаў.
Для Гародні гэтыя перыяды былі звязаны з існаваннем розных па сваіх функцыях і характару арганізацый:
– 1909-1913 гады – час заснавання першай напоўлегальнай нацыянальнай арганізацыі - Гуртка беларускай моладзі, праз якую прайшло агулам да сарака чалавек;
– 1918 – 1921 гады – перыяд, які (дастаткова ўмоўна) магчыма звязаць з дзейнасцю Гарадзенскага Беларускага нацянальнага камітэта. Прыкладна тады ж у горадзе існавалі беларускія арганізацыі, некаторыя з якіх мелі дзяржаўнаўтваральны характар: Сувязь культурна-нацыянальнага адраджэньня Беларусі, урад БНР, міністэрства беларускіх спраў пры літоўскім урадзе, 1-ы Гарадзенскі беларускі полк, Беларуская вайсковая камісія ды іншыя. На гэтым этапе лічба асобаў, актыўна звязаных з беларускім рухам, у параўнанні з папярэднім перыядам, павялічваецца ў разы;
На 1922 – 1931 гады выпадае фармавання беларускага парламенскага прадстаўніцтва ды антыпольскага падполля, спробы стварэння “праўрадавых” арганізацый, эпоха Грамады ды ТБШ. Адным словам, гэта час, калі інтэграцыя гарадзенскіх беларусаў у палітычную структуру Польскай дзяржавы прычынілася да надзвычайнага (у масштабах нават усей беларускай гісторыі) “выбуху” грамадскай актыўнасці на нацыянальнай глебе .
Апошняя фаза – пасля 1931 года – адзначаеца канчатковым знішчэннем мясцовай адміністрацыяй усялякіх нацыянальных прадстаўніцтваў ці то ў палітычнай, ці то ў культурный альбо гаспадарчай сферах, што ў выніку прывяло да поўнай амнезіі беларускага публічнага жыцця ў горадзе ды наваколлі. На дзесяць гадоў беларускі рух знікае не толькі з палітычнага жыцця Гародні, але нават - як праява грамадскай думкі .
У выніку, за перыяд з 1909 па 1939 гады праз беларускі рух толькі ў самой Гародні прайшло, па  нашых падліках, больш за 500 чалавек. За гэтыя ж трыццаць гадоў агульная колькасць беларускіх арганізацый і ўстаноў, існаваўшых ў розныя часы ў горадзе, сягнула за шэсцьдзесят. Разам з тым, уласна “ядро” беларускага руху ў Гародні, хаця і змянялася па сваім складзе, увесь час трымалася ў межах 10-30 чалавек .
Нягледзячы на абмежаваны лік, а магчыма – менавіта таму, неверагодна складана вызначыць, якім быў “тыповы” для Гародні беларускі дзеяч! Гэтак, напрыклад, калі першапачаткова гарадзенскі “свядомы” беларус – гэта навучэнец старэйшых класаў гімназіі, дык пазней беларускі рух больш сталее, каб на пачатак 1930-х у чарговы раз памаладзець разам са “зменай вех” – надыходам новага пакалення беларусаў.
   Вядома, з большага беларускія ўстановы мелі амаль выключна мужчынскі склад, аднак, нават тады жаночая прысутнасць адчувальна ўплывала на агульны кірунак іх развіцця. Напрыклад, першую ў Гародні вядомую агітацыйныю брашуру на беларускай мове склала ў 1904 годзе Яніна Міхноўская . Цяжка ўявіць сабе паўстанне першай беларускай арганізацыі ў горадзе - гуртка беларуска моладзі – без удзела сясцёр Салянак, пры тым, што старэйшая з іх – Ганна – з’яўлялася “правай рукою” заснавальніка гуртка кс. Ф. Грынкевіча .  Гэткія знакавыя постаці, як Тэкля Станішэўская, Паўліна Мядзёлка, Вера Маслоўская, Надзея Ламашэвіч – розныя, непадобныя на першы погляд, аб’яднаў пакутлівы лёс - быць першымі .
   Як кожная сістэма, гарадзенскі беларускі асяродак меў свае функцыі ўваходу і выхаду.
      Пра метамарфозы, якія звычайна адбываліся з вясковаю моладдзю, калі тая перабіралася настала у горад, пісала на сваіх старонках яшчэ “Наша Ніва”: “…Зразу пападаючы між чужых, вясковы хлопец чы дзяўчына спярша чураюцца іх, але пазней, чуючы насмешкі над роднай мовай і ўсім тым, што ў хаце бацькі вучылі любіць і шанаваць, памалу самі навучаюцца сьмеяцца і пагарджаць гэтым, саромяюцца матчынай гутаркі, пераймаюць чужую і разрываюць тую жывую звязь, якая злучае чалавека з мейсцам, дзе радзіўся, і з людзьмі, с каторымі праводзіў першыя гады жыцця…” .
Магчыма, менавіта таму на першых парах нараджэнне нацыянальнай свядомасці насіла характар вельмі індывідуальны  і датычыла не карэнных жыхароў горада, а амаль выключна выхадцаў з вясковага асяроддзя.
      «Аднаго разу, як быў я ў Горадні, - пісаў аб сваім дзяцінстве ў аўтабіяграфіі Д. Аніська, - праходзячы па Саборнай вуліцы, спасцярог у вакне польскай кнігарні «Беларускую дудку». Зразумела, што адразу яе купіў. І гэта была першая кніжка – беларуская! Прамова да гэтай кніжкі вельмі мяне парушыла і ўмацавала ў перакананні, што я беларус» .
Тагачасны беларускі прэм’ер-міністр Антон Луцкевіч здолеў ацаніць іх працу, напісаўшы ў сваім дзённіку: “Малая іх жменька, але [яны] смела выступілі ад імя беларусаў...” .

Добавлено: 05 Апрель 2012, 06:55:39Сітуацыя прынцыпова змянілася, калі дзякуючы палітычнай каньюнктуры пад «беларускай» шыльдай пачынае дзейнічаць шэраг арганізацый і ўстаноў, маючых часамі вельмі “інструментальнае” разумене ўласнай “беларускасці”. Гэтак у лістападзе 1918 года “Гарадзенская руская ўправа” явачным парадкам змяніла сваю назву на «Беларускую ўправу», дзякуючы чаму яе сябры з ліку старой расейскай эліты, аўтаматычна трапілі ў лік “беларускіх дзеячоў” . 
Падобнай палітычнай мімікрыі спрыялі агульная слабасць беларускага руху, празрыстая форма рэкрутацыі новых дзеячоў і адсутнасць нацыянальнай традыцыі ў разуменні самой беларускасці. Дарэчы, тады ж у канцы 1918 года А. Смоліч і брат з сястрой Аляксюкі спрабавалі арганізаваць у горадзе першы беларускі мітынг, але вялікага водгуку сярод мясцовага насельніцтва ён не знайшоў .
У выніку гарадзенскім беларусам прыходзілася адначасова будзіць нацыянальную свядомасць у шырокіх масах і адстойваць нацыянальны змест самога тэрміну “Беларусь”.
      “Прачніцеся, браты сяляне! - заклікала набраная кірыліцай і лацінкай адозва Беларускага нацыянальнага камітэта, - …Гляньце навокал! Усе народы ўзяліся за свае справы. Нельга чакаць і нам...” .
Вызначальную ролю ў развіцці нацыянальнага руху ў горадзе адыграў той факт, што падчас польска-савецкай вайны 1919-1920 гадоў тут кожны раз, калі на Беларусі мянялася ўлада, канцэнтраваліся значныя нацыянальныя сілы. Гародня, што праўда – post factum, атрымала нават ганаровае званне „другой сталіцы БНР”. Сярод першарадных асобаў, што апынуліся ў канцы 1918 – на пачатак 1919 года ў горадзе, варта ўзгадаць А. Луцкевіча, Я. Варонку, А. Смоліча, Л. Зайца, В. Захарку, А. Цвікевіча, К. Цярэшчанку, П. Крэчэўскага, К. Езавітава, Р. Скірмунта, П. Алексюка, Т. Грыба, П. Мядзёлку ды інш..
К. Цярэшчанка пазней шчыра прызнаваўся: “...З сумнымі думкамі я прыехаў у Горадню...” .
“Дзень цяжкі, сумны. - Чытаем у дзённіку А.Луцкевіча запіс за 5 студзеня 1919 года. - Здаецца, у жыцці не меў горшага. А гэта толькі прадвеснік эмігранцкага жыцця. Усё, чым чалавек жыў, засталося недзе далёка, далёка. А ў будучыню веры няма, няма сіл верыць у што-колечы. Часы барацьбы за ідэалы мінуліся...” .
Лепш за ўсё атмасферу “апошняга прытулка”, якім стаў для большасці беларускіх дзеячоў горад, перадае паўсталы ў гэты самы час верш Макара Краўцова “Паварот да Гародна”, які скончваўся наступнымі радкамі:
                                      Вітай-жа Горадзень, дзяціну
                                      Тваіх муроў, тваей ральлі.
                                      Хоць ты прытулішчам будзь сыну -
                          Выгнанцу роднае зямлі!
Пазней Гародня выконвала ролю “прытулішча выгнанцаў” яшчэ прынамсі двойчы. Спачатку ў ліпені 1920 года падчас савецкага наступлення, калі кола мясцовых беларусаў папоўнілі ўцекачы з Менска – сям’я Смолічаў, С. Рак-Міхайлоўскі, Р. Зямкевіч, бацька ды сын Адамовічы.  Другі раз падобнае адбылося ўвосень таго ж года, калі фронт рухаўся ўжо ў адваротным накірунку - на ўсход.  Тады ў Гародні спыняецца цэлы шэраг беларускіх дзеячоў: В. Іваноўскі, Б. Тарашкевіч, К. Цярэшчанка, А. Борык, Т. Данілюк ды інш. .
Працэс “выхаду”, г.зн. адыходу ад удзелу ў мясцовым нацыянальным руху, праяўляўся ў некалькіх варыянтах. У першую чаргу, гэта выезд з горада - на вучобу, у пошуку працы ці па палітычных прычынах. Гэтак, значная частка сяброў гуртка пасля заканчэння гімназіі апынулася ў Пецярубурзе, Маскве, Варшаве, і ў Гародню яны ўжо не вярнуліся.  У 1919-1920 гадах праўленне Гарадзенскай Беларускай губернскай управы, ратуючыся ад арыштаў амаль у поўным складзе апынулася ў Літве. Праз тую ж Літву ў Савецкую Беларусь на працягу 1920-х гадоў перабраліся ўдзельнікі антыпольскага падполля. Іншымі накірункамі былі Варшава, Вільня, Беласток, Брэст ды нават Баранавічы, куды ў канцы 1925 года з Гародні пераяздзжае дзеяч паланафільскага накірунку Я. Міткевіч.
   Але значна часцей адыход ад актыўнай грамадскай працы на карысць нацыянальнай ідэі быў выкліканы пераацэнкаю ўласных поглядаў, а нават зменай уласнай нацыянальнай самаідэнтыфікацыі. Так, пачынальнік беларускага руху ў горадзе Францішак Грынкевіч у час нямецкай акупацыі ўвесь свой арганізацыйны талент зварочвае на развіццё польскай адукацыі. 
      «Ксёндз Грынкевіч, - Чытаем мы у дзённіку А.Луцкевіча за студзень 1919 года, - сапраўдным палякам стаўся і ўсю злосць сваю да беларусаў тлумачыць тым, што яны сацыялісты» .    
Яшчэ больш характэрным падаецца ў гэтым сэнсе прыклад Антона Борыка - сябра клубу «Беларуская хатка» і кандыдата на выбарах у гарадзенскую Гарадскую раду ад «беларускага сацыялістычнага блока». Калі высветлілася, што А. Борык мае два пашпарты: беларускі і рускі, той у адказ заявіў, што не лічыць сябе ні беларускім, ні рускім грамадзянінам… .

Добавлено: 05 Апрель 2012, 07:56:06Часамі адмова ад беларускасці насіла наогул публічны, адкрыты характар, як у выпадку Баляслава Квяцінскага. У Гародні ён з’явіўся ў лютым 1919 года ў якасці кіраўніка мясцовай беларускай асветы . Між іншым, на святочнай вячэры 25 сакавіка ў беларускім клубе Б. Квяцінскі выступіў з патрыятычнай прамовай.
“Сягоння вітаем дзень адраджэння нашай дарагой, змучанай доўгай няволяй Бацькаўшчыны. - Сказаў ён між іншым. -  ...Мы не маем зброі, ды што зброя без духа, без нацыянальнай свядомасці – гэта цела без душы…” .
Аднак, ужо летам таго ж года Б. Квяцінскі фактычна быў завербаваны  польскімі ўладамі. У выніку, у канцы ліпеня 1919 года ў мясцовай польскай газеце «Echo» ён надрукаваў аб’яву аб сваім выхадзе з падначаленых яму беларускіх устаноў, што па сутнасці азначала адмову ад дэклараванай яшчэ нядаўна “беларускасці” .
Адмова ад актыўнага ўдзелу ў грамадскім жыцці мела амаль заўсёды вельмі празаічнае абгрунтаванне. Праўда, ёсць у гарадзенскіх беларусаў і свой мартыролаг з імёнаў тых, што паклалі сваё жыццё на алтар Бацькаўшчыны, служачы ідэі нацыянальнага адраджэння. Сярод іх першыя беларускія настаўнікі ў Гародні Тэкля Станішэўская і Аляксандр Грыкоўскі, загадчыцца беларускага прытулку і сястра беларускай паэтэсы Станіслава Буйло, кіраўнік гарадзенскага павятовага сакратарыяту БСРГ Мікалай Якімовіч, старшыня гарадзенскай акруговай управы ТБШ Пётр Сяўрук, сябра гарадзенскай беларускай павятовай рады Аляксандр Сініла ды інш..
Агульна кажучы, “функцыя выхаду” ў сістэме беларускага руху была больш разнастайнай і працавала значна эфектыўней, чым функцыя рэкрутацыі новых сяброў…
   Першая спроба ўладкавацца «на стала» ў горадзе для беларускіх арганізацый была звязана яшчэ з перыядам заканчэння нямецкай акупаці. «Другая сталіца БНР» пачыналася з беларускага дзіцячага прытулку па вуліцы Маставой № 9 у былым Барыса-Глебскім манастыры, які адначасова стаўся калыскай і апошнім прытулкам беларускага нацыянальнага руху ў горадзе. З 1916 па 1930 гады ў ім знаходзіліся беларускія школа і канцылярыя Беларускай вучыцельскай рады, сакратарыят Беларускага пасольскага клубу і Беларуская школьна-прытулкавая рада, Беларускі камітэт помачы пацярпелым ад вайны і рэдакцыя газеты “Селянская гутарка”, беларуская кнігарня і гродзенскае аддзяленне Беларускага інстытута гаспадаркі і культуры. Кожны раз, калі беларускі рух перажываў моманты масавага пад’ёму, ён намагаўся выйсці за межы манастырскіх муроў, каб пасля, пры чарговым “спадзе”, вяртацца сюды ізноў…
Другім пасля манастыра абшарам беларускага грамадскага жыцця ў Гародні былі мясцовыя гатэлі, якія функцыянальна лепш за ўсё падыходзілі для працы рознага кшталту ўстановаў і арганізацый, чый жыццёвы цыкл і палітычны статус насілі выразны характар часовага, нясталага існавання .
Даволі няпроста было адшукаць у горадзе і ўсе тыя адрасы, па якіх у розныя часы знаходзілася беларуская школа. У першую чаргу, гэта ўсё той жа Барыса-Глебскі манастыр: на месцы сучаснага драматычны тэатру з 1916 года дзейнічалі беларуская пачатковая, а пазней, прыкладна да 1921 года, – беларуская прытулкавая школкі; зусім нядоўга, менш за паўгады, праіснавала беларуская школа ў будынку былога Пушкінскага вучылішча (сучасны педагагічны коледж па вуліцы Леніна № 4); восенню 1919 года беларуская школка была вымушана перабрацца ў будынак на вуліцы Палявая (зараз – Карбышава № 10) , а адтуль – у былую Марыінскую гімназію (старое крыло дзяржуніверсітэта па вуліцы Ажэшка № 22).
У сярэдзіне кастрычніка 1920 года дэлегацыю Гарадзенскага БНК прыняў стараста А. Розен, які паабяцаў выдзяліць памяшканне для беларускага прытулку і гімназіі, што часова размясціліся па вул. Сафійскай (зараз – Леніна). «З-за адсутнасці будынку няма магчымасці распачаць заняткі ў сярэдняй беларускай школе. – Гаварылася ў іншым звароце Гарадзенскага БНК да прэзідэнта Гародні Э. Лістоўскага. – …Справядліва было б, каб хоць адзін магістрацкі гмах быў адведзены пад беларускую асвету». Магістрат падтрымаў просьбу беларусаў, але выконваючы абавязкі школьнага інспектара Х. Лукушэўскі ўсёроўна адмовіў у дапамозе, спаслаўшыся, што ўсе будынкі ў горадзе занятыя войскам.
Паводле мемарыяла старшыні Гарадзенскага БНК да міністра беларускіх спраў Літвы восенню 1921 года “пачатковая школа ў Гародні была выкінута з памяшкання і павінна была на тры змены вучыць дзяцей у адным пакоі”. Аднак, ужо ў наступным годзе беларуская школа атрымала сталае памяшканне па вул. Сапёрная № 6 (сёння – стары корпус школы № 10 па вуліцы Дзяржынскага № за 180 тыс. марак чыншу ў год.
Апошні прытулак, ажно да сваёй рэарганізацыі ў 1927 годзе, беларуская школа знайшла па вуліцы Паўночнай (вул. Валковіча № 1), у адным будынку з польскай школай імя каралевы Ядвігі ...
Сярод іншых найбольш значных адрасоў беларускага руху ў Гародні можна адзначыць Дамініканскую № 23 (дарэчы, таксама – гатэль),  будынак па вул. Палявая № 8  ды сядзібу праваслаўнага епіскапа Уладзіміра (гэтак званы  “епархіяльны падворак”) .
Не менш востра, чым перад беларускімі ўстановамі, стаяла “кватэрнае пытанне” і перад уласна гарадзенскімі беларусамі. У большасці выпадкаў безкватэрныя беларусы цясніліся ў келлях былога Барыса-Глебскага манастыра, праз якія прайшлі А. Грыкоўскі, Л. Дзекуць-Малей, А. Кухарчук, А. Шах, С. Кішко, С. Буйло, Д. Лічыцкі, М. Амельянчык, А. Буднік, Л. Лукашык ды іншыя мясцовыя нацыянальныя дзеячы. Фармальнай падставай для гэтага з’яўляўся той факт, што большасць з іх працавалі настаўнікамі пры беларускай школе ці прытулку, якія месціліся тут жа.
Тым не менш, адміністрацыйныя ўлады імкнуліся звесці гэткую тэндэнцыю да мінімума. Нічога дзіўнага, што значная колькасць беларускіх дзеячоў, галоўным чынам тых, хто апынуўся у горадзе часова, жыла таксама па гатэлях. Так, у “Метраполі” ў снежні 1918 года ў адным нумары спыніліся Васіль Захарка і Антон Луцкевіч. Пазней, напрыканцы студзеня 1919 года беларускі прэм'ер перабраўся ў гатэль «Еўропа», у якім напярэдадні пасяліліся К. Цярэшчанка і К. Цвірка-Гадыцкі. Праз дзесяць гадоў, у 1929 годзе, у гэтым жа гатэлі падчас свайго прыезду ў Гародню жыў пасол І. Дварчанін. У сакавіку 1919 года ў гатэлі “Раяль” жылі А.Цвікевіч і А. Галавінскі, а ў лістападзе 1919 года – А. Бахановіч. У гатэлі «Гандлёвы» у 1926 годзе спыняўся пасол В. Рагуля, а ў гатэлі «Славянскі» ў 1920-х гадах некаторы час жылі Д. Кулакоўскі – сакратар гарадзенскай акружной управы ТБШ ды кіраўнік Арганізацыі беларускіх беспартыйных актывістаў паланафіл Я. Міткевіч са сваёй жонкай . 
Калі ж беларускі дзеяч і валодаў нейкай нерухомай маёмасцю ў горадзе, дык часцей за ўсё гэта быў дом, набыты ці пабудаваны да Першай сусветнай вайны, як у выпадку доктара К. Бялецкага, што пабудаваў камяніцу па вул. Кірхавая №11 на Новым Свеце (сучасная Акадэмічная № 13) яшчэ перад Першай Сусветнай, ці А. Фохт, які згодна крыніцам, валодаў нерухомасцю па адрасе вул. Пілсудскага № 8 (не захаваўся) .

Добавлено: 05 Апрель 2012, 08:56:33Яскравым выключэннем на агульным фоне бескватэрных беларусаў выглядала постаць С.Якавюка, які па розных крыніцах меў у Гародні на 1923 год ажно некалькі дамоў, набытых, быццам бы, за грошы, асыгнаваныя літоўскім урадам на антыпольскую партызанку... . Трэба, аднак, адзначыць, што большасць з беларускіх дзеячоў у перыяд ІІ Рэчы Паспалтай жыла на перыферыі горада – на тым жа Фарштаце, ці ў раёне вуліц Паўночнай, Артылерыйскай, Сапёрнай, на Новай Пасядлосці ды Грандзіцкай.
Яшчэ адным “беларускім” адрасам у Гародні з’яўляецца... будынак турмы. За прыналежнасць уласна да беларускага руху за царскім часам у гарадзенскю турму, здаецца, ніхто патрапіць не паспеў, іншая справа, калі гаворка ідзе аб міжваеннай Польшчы. Аднак, па іроніі лёсу, К. Цвірка-Гадыцкі - першы беларус, які апынўуся у вязніцы за палітычныя погляды, быў зняволены па загаду... урада БНР.
7 красавіка 1919 года В. Захарка звярнуўся з лістом да нямецкага крэйзгауптмана Гародні, у якім тлумачыў, што «беларускі грамадзянін Цвірка-Гадыцкі, ездзіўшы ў складзе самазваннай дэлегацыі прасіць польскі ўрад аб далучэнні Беларусі да Польшчы… арыштаваны па абвінавачванню ў дзяржаўнай здрадзе” .
Першая хваля польскіх арыштаў сярод мясцовых дзеячоў праходзіць у горадзе яшчэ ў сярэдзіне чэрвеня 1919 года, калі, згодна Я. Антонавў, было арыштавана каля васьмідзесяці чалавек. Сярод арыштаваных у асноўным апынуліся былыя расейскія чыноўнікі, дзеячы Гарадзенскай Управы, звязаныя з літоўскім урадам: пратаерэй І. Карчынскі, доктар К. Бялецкі, У. Боеў, А. Бахановіч ды іншыя .
Хутка ў Гародні адбыўся шэраг чарговых арыштаў. Гэтым разам рэпрэсіі былі накіраваны супраць найбольш антыпольскі настроеных беларускіх эсэраў: былі арыштаваны П. Мядзёлка, К. Салошык, А. Фохт, Я. Натусевіч. Адначасова ў Вільні быў зняволены рэдактар газеты “Родны край” Т. Грыб, пазней пераведзены ў гарадзенскую турму.
 У сваіх успамінах Паўліна Мядзёлка гэтак апісвае ўмовы, якія панавалі па той бок турэмных муроў: “Адзіночная камера цёмная, вузкая, як магіла. Брудныя, мабыць не беленыя сцены пакрыты заплеснелымі плямамі. Глыбока ў сцяне, вышэй росту чалавека, маленькае аконца з жалезнымі кратамі слаба прапускае дзённае святло. На вузенькім жалезным ложку сяннік з папяровай мяшкавіны, зашмальцаваны ад бруду, і танюсенькі, так што жалезныя рэбры з-пад яго выразна вырысоўваюцца; з такой жа мешкавіны брудная і плоская саламяная падушка. Ні посцілкі, ні навалачкі. Страшна на такім брудзе нават прысесці, не тое, каб твар прытуліць да такой падушкі. Добра хоць тое, што начальнік турмы загадаў выдаць з шафы, здаецца, чыстую шарсцяную коўдру. Хоць калючая, але ёю можна прыкрыць гэты бруд, на адной палове легчы, другою ахінуць плечы. Ні міскі, каб памыцца, ні ручніка – выцерціся...” .
Падобны успамін пакінуў і дырэктар адной з беларускіх школаў Гародні Янка Антонаў:
“18 ліпеня 1919 года ў вучылішчы ў сваёй кватэры я быў арыштаваны ... Дапросу не рабілі, абвінавачваньня не прад’яўлялі. Пасадзілі ў адзіночку, а праз  дзень перавялі ў агульную “дваранскую” № 8 (трэці  паверх флігеля). Кармілі дрэнна: зрана паў фунта хлеба, а на абед і ў вечары слабыя бяз тлушчаў вадзяністыя супы, ці поліўка са шчопці і вады .Памешканьне бруднае, вашывае. Крэпка галадаюць усе, у каго не было грошай. Усіх трымалі пад замком без права хадзіць нават у калідор. У дзень выганялі на прагулку: ганялі па дзеравянаму колу ў панадворку гадзіну і заганялі назад у камеру. Усе камеры турмы былі перапоўнены...” .
Беларускія партызаны, арыштаваныя яшчэ на пачатку 1920-х гадоў, займалі ў гарадзенскай турме дзьве камеры - № 2 і 3. Вось як апісвае сустрэчу з адным з іх у сваім дзённіку Зоф’я Налкоўская:
“Малады зняволены ўжо два гады знаходзіцца пад следствам, кожны раз ён аднолькава смутны, горкі, абыякавы. Мае амаль дзіцячы твар і часта краваточы. Гэта беларус, адзін з большасці па гэтай справе – чалавек чысты, проста кахаючы свой край, а можа – толькі падазраваны ў гэтым...” .
Аднак, напэўна, самым вядомым беларускім вязнем гарадзенскай турмы быў Браніслаў Тарашкевіч. Сваё зняволенне ў 1931-1933 гадах пераважна адбываў менавіта ў гарадзенскай турме, пакуль вясной 1933 года не быў пераведзяны ў Плоцк. У турме, паводле А. Бергман, знаходзіўся у адной з найбольш вільготных адзіночных камер пад № 45. Турэмная адміністрацыя разам з акружным пракурорам зрабіла ўсё, каб ізаляваць яго ад асноўнай масы зняволенных. Яго ўтрымоўвалі на правах асабліва небяспечнага злачынцы і нават на спацар выводзілі асобна ад іншых, што, прынамсі, не перашкодзіла яму тройчы ўдзельнічаць у агульнай галадоцы вязняў. Больш таго. Даволі вядомы факт, што менавіта ў Гародні падчас зняволення Браніслаў Тарашкевіч пераклаў на беларускую мову паэму А. Міцкевіча «Пан Тадэвуш» .
Калі не лічыць уласна індывідуальныя рысы, якія надаваў сваёй хаце кожны канкрэтны гаспадар, «беларускасць» на побытавым узроўні не з'яўлялася чымсці выключным. Унутраную прастору «беларускай кватэры» часоў Гуртка ўзгадвае ў сваіх успамінах Зоська Верас: “Цяжка было праіснаваць на невялікую пенсію па бацьку, таму мама атрымала дазвол у школьных уладаў арганізаваць у нас “вучнёўскую кватэру”. Трэба было шукаць адпаведнае памяшканне. Знайшлі ў знаёмай бабулі Будрыкавай па Гараднічанскай вуліцы, нумар чатырнаццаць. Пяць пакояў, кухня, перадпакой, балкон. Праўда, у мансардзе. На падворку стаялі дрэвы, расла трава. Балкон выходзіў на падворак...”.  Як бачым, у гэтым апісанні няма нічога, што б прынцыпова адрознівала жытло «свядомага беларуса» з агульнаурбаністычнага асяроддзя.
Амаль тое ж можна сказаць і аб гастранамічных звычаях. Аднак, з іншага боку, сама ежа нечакана магла прычыніцца да нацыянальнай самаідэнтыфікацыі. Так, напрыклад, у клуб «Наша хатка» на пачатку 1919 года прыходзілі і  там сталаваліся беларускія дзеячы з асяроддзя мясцовага БНК, тады як частка служачых Міністэрства беларускіх спраў і Гарадзенскай Управы, г.зв. “таксама беларусы”, сталаваліся ў клубе “Бацькаўшчына”. Пазней, летам 1919 года, у беларускім клубе збіраліся на абед беларускія эсэры, якія часова пацяснілі ўсе іншыя групоўкі ў горадзе .
Акрамя “палітычнай”, “харчовая дыферэнцыяцыя” насіла і чыста прафесійны характар. Па сутнасці, заклік «Ратуйце галодных вучыцелёў!”, з якім у кастрычніку 1919 года зварочвалася П. Мядзёлка да Цэнтральнай Рады Віленшчыны і Гарадзеншчыны, найбольш поўна характарызуе галоўныя з “асаблівасцяў” харчавання “свядомага беларуса” .
«Дзядзечка даражэнькі! - Пісала вясной 1921 года да Л. Дубейкоўскага ў Варшаву загадчыца Гродзенскага беларускага дзіцячага прытулку Станіслава Буйло, - «Як трывога, дык да Бога». Таксама і я. Так цяпер у нас пагана жывецца без грошаў, што… із гэтай бяды села і Вам пісаць. Можа, Дзядзечка, Вы так дзе выклянчыце трохі грошаў… Ад ураду не атрымліваем грошаў саўсім. Нават у магістрату нам не далі за 2 месяцы… А тут, як на большае нашае гора, у гэтым месяцы цэны страшэнна пайшлі ўгару. Кожны месяц у нас быў расход 40 тысячаў, а ў гэтым месяцы дзеці галадалі і расход – 70 тысячаў. На дзяцей я проста глядзець не магу. Вакон няма, дзверы не зачыняюцца. Дзеці лёгка адзеты, галодныя, гэта штосьці страшэннае… Я з гэтага ўсяго расхварэлася і ляжу ўжо другі тыдзень, але добра, што хоць цяпер нічога не бачу і не ведаю… Дык хутка мусіць і трэба будзе перастаць есці – прадуктаў жа амерыканскіх толкі яшчэ на дзён сем хопіць. Палажэнне страшэннае…». 
Калі ў большасці выпадкаў на побытавым узроўні беларускі нацыянальны рух часцей за ўсё не праяўляўся, дык пытанне вопраткі і знешняга выгляду з’яўлялася амаль што тым адзіным выключэннем, дзе нацыянальная самаідэнтыфікацыя зноходзіла сабе выхад. Перш за ўсё, гэта датычала сытуацыі, калі праз адзенне падкрэслівалася непасрэдная сувязь з вясковым, беларуска-сялянскім асяроддзем.
Вось як аб гэтым піша Зоська Верас: “Быў у нас у гуртку Казюк Калышка з-пад Ваўкавыска... Апранулі мы яго ў беларускі жаночы касцюм, завязалі на галаву шаляноўку, дзве жанчыны ўзялі яго пад рукі і павялі ў самую гушчу спацыруючых па Саборнай вуліцы. Гаварылі паміж сабою, як заўсёды, па-беларуску, але на гэты раз спецыяльна гучна, каб звярнуць на сябе ўвагу” .

Добавлено: 05 Апрель 2012, 09:56:55Безумоўна, публічная дзейнасць прымушала зварочваць асаблівую ўвагу на свой знешні выгляд.
“Няраз варункі так складаюцца, - пісала з Гродна П.Мядзёлка ў лісце да А.Луцкевіча ў канцы кастрычніка 1919 год, - што трэба пайсці да людзей, знайомасці карысныя завадзіць – то сям, то там бываць, а я… сапраўды кельнерка пані Зенько харашэй апранута, чым я. Прыйшла я са Случчыны пехатою ў Вільню, нічога з сабою не забрала ( ды-й па праўдзе і не было чаго забіраць ) і цяпер так абнасілася, што і на свой суботнік нельга пайсці. Троха паскудна робіцца на душы, гледзячы на іншых – ну, але нічога. Абу хоць маленькую карысць сабой прынесці Бацькаўшчыне…” .
Часамі, аднак, гэтая сувязь паміж служэннем на карысць Айчыне і элементамі гардэробу набывала і наогул просталінейны характар.
“…Зрабіўшы перагляд бялізны, выданнай жаўнерам перад святамі, - гаварылася ў загадзе камандуючага Гарадзенскай беларускай этапнай роты Плескачэўскага за 29 снежня 1920 года, - …аказалася, што жаўнеры Гедіч, Бліноў, Шестакоў, Папоў, Смірноў, Цеафілаў, Кузьменка і Адамовіч прадалі свае скарпэткі, за што вышапералічаных жаўнераў арыштоўваю на гарнізоннай гауптвахце на адзін тыдзень і папярэджваю кампанію, што калі яшчэ здарыцца гэтакі выпадак, вінаватых пакараю як мага стражэй. Жаўнераў, якія прадалі гэтыя рэчы, лічу здраднікамі Бацькаўшчыны, бо яны добра ведаюць, як цяжка прыходзіцца будаваць Бацькаўшчыну і што кожная рэч павінна быць аплочана праз урад і дзеля гэтага мы ўсе павінны як толькі мага берагчы іх і шанаваць…” .
Ва ўмовах гораду беларускасць у паўсядзённым жыцці знаходзіла сваё праяўлянне не ў матэрыяльнай культуры, а ў першую чаргу - праз мову. 
Вось як гэта на штодзённым узроўні ўзгадваў Б. Грабінскі: “Тады як у Горадні каталіцкая інтэлігенцыя гаварыла па-польску, праваслаўная – па-расейску, жыды – ламанаю расейскаю моваю, Фартштат гаварыў па-беларуску. Было там пару жыдоўскіх хатаў, дзе гаварылі па-жыдоўску й па-беларуску тож. Мы з Вінцуком Ляўковічам, а пасля я сам, сталаваліся ў адной хаце праз вуліцу ад кляштару, наша гаспадыня ня знала ані польскае, ані расейскае мовы, гаварыла толькі па-беларуску” .
“З адходам расейцаў, - пісаў «Гоман» у чэрвені 1916 года, - у Гродна адразу выявілася, што ўся маскоўшчына ў нас была толькі нанасная. Цяпер расійскай мовы на вуліцах зусім не пачуеш. Затое скрозь чутна наша родная беларуская мова. Людзі, каторым перш розныя “дабрадзеі” ўмаўлялі быццам “сорамна” гаварыць “па-просту”, цяпер смела і галосна гавораць па свайму. Асаблівую вагу мела тут і тое, што за апошні час усе афіцыяльныя апавяшчэння і прыказы ў Гродзеншчыне друкуюцца і па-беларуску” .
“...Наогул,  - Пісаў пра свой амаль двухмесячны побыт у Гародні на пачатку 1919 года А. Луцкевіч ў газеце «Грамадзянін», - усюды пачуеш цяпер беларускую мову, пабачыш урадавыя абвесткі па беларуску, беларускія кніжкі і інш...”  .
І ўсё ж такі, статус беларускай мовы заставаўся даволі нізкі. Так, сярод удзельнікаў Гарадзенскага губернскага з’езда ў лістападзе 1918 года толькі два дэлегаты адкрыта выступілі ў абарону беларускай мовы: гэта былі прадстаўнікі Гарадзенскага Беларускага нацыянальнага камітэта - Янка Натусевіч і Андрэй Якубецкі..
У пратаколе сходу асобна адзначана, што Я. Натусевіч наогул быў адзіны, хто выступаў па беларуску. «…Мы не павінны адмаўляца ад сваёй роднай беларускай мовы. – Пачаў ён сваю прамову. - Не забудзьцее, што за нашую мову шмат хто пацярпеў! Я вам прачытаю верш Каліноўскага, які быў павешаны царскімі ўладамі за сваю родную беларускую мову». У зале падняўся крык і шум. Раздаліся галасы  – “Ня трэба!”  Па просьбе выступаючага старшыня паставіў на галасаванне пытанне, ці жадае з’езд выслухаць верш. Большасцью супраць аднаго Янка Натусевіч прачытаў верш. «Той беларус, - скончыў ён сваю прамову, - хто гаворыць па беларуску!»
У адказ капітан Ян Ярушэвіч, дарэчы, у 1920-я гады выкладчык гродзенскай беларускай школы, пачаў бараніць расійскую мову, кажучы, што для сялян, якія паслалі яго на сход, яна больш зразумелая чым тая, на якой размаўляў папярэдні аратар. «Не навязвайце сялянам незразумелую мову!» – патэтычна заклікаў ён сабраўшыхся .
Пры гэтым, частка былога расейскага чыноўніцтва і надалей падзяляла погляд на беларускую мову як на інструмент паланізацыі. У сваім дакладзе да С. Сазонава ў Парыж старшыня г.зв. Гарадзенскага губернскага цэнтральнага камітэту аб’яднаных грамадскіх арганізацый А. Бахановіч у канцы 1919 года пісаў:
“...Насільна ўвадзімую ў школах беларускую мову… сяляні і слухаць ня хочуць, а многія вёскі забралі са школак сваіх дзяцей толькі таму, што, выкладанне ў іх вядзецца на беларускам наречыі… Што тычыцца школ, то насельніцтва станоўча заяўляе аб нежаданні вучыць сваіх дзяцей на той тарабаршчыне, якая носіць названне “беларускай мовы” і якая дапускаецца палякамі к абрашчэнню, у той час, як руская мова забаронена для карыстання ня толькі ў школах, а нават ў шыльдах і аб’явах. Забараняючы рускую мову і выдатна разумеючы, што з беларускай мовай далёка пайсці нельга, палякі такім чынам жадаюць штучна абязлічыць народ, заставіць яго цёмным і паспрабаваць адторгнуць ад рускага роднага цела”.
 
Спробы сваеасаблівай “унутранай беларусізацыі” сярод уласна дзеячоў беларускага руху прыдпрымаліся яшчэ неаднаразова.
“Заўважыў, - чытаем мы ў загадзе камандуючага Гродзенскай беларускай этапнай роты Плескачэўскага ад 16 лістапада 1920 года , - што жаўнеры кампаніі мала ўжываюць беларускую мову, як у часе заняццяў, дык і ў вольным часе, а дзеля гэтага прыказваю, як у шыху дык і ў вольным часе, гутарыць толькі па беларуску”.
 На пачатку 1920-х гадоў ужо мясцовыя польскія эліты глядзелі на беларускую мову як на “знешнюю інтрыгу”. Паведамляючы аб тым, што падчас выступлення пасла “Вызваленя” ў мясцовым рабочым клубе на пачатку красавіка 1923 года паседжанні адбываліся па-беларуску, газета «Echo Grodzieńskie» іранізавала:
“…Пан пасол так дакладна сачыў за чысцінёй гэтай гаворкі, што на прапанаву аднаго з прысутных выбраць у склад прэзідыума сакратара, адазваўся: “замест “сэкрэтаж” трэба казаць пісар”.
З іншага боку, Б.Квяцінскі, які нават згодна польскаму школьнаму інспектару Р. Вазнякоўскаму: «..размаўляў выдатна па-польску і беларуску, лепш за [беларускіх] настаўніц…», у прыватнай гутарцы прызнаваўся ў тым, што “сваіх сыноў навучаў па-польску». Цікавую характарыстыку ў гэтым сэнсе даў ў студзені 1919 года ў сваім дзённіку А. Луцкевіч гродзенскаму лекару К.Бялецкаму: «Чалавек сярэдніх гадоў, шчыры беларус, хоць і гаворыць па-расейску…» .
Як бачым, мова была не ў стане выконваць ролю адзінага і выключнага індыкатара беларускай нацыянальнай свядомасці, і беларускія дзеячы гэта дакладна разумелі. Паводле «Komunikatu defenzywy» за  красавік-травень 1921 года, прэфект польскай гімназіі кс. Ф.Грынкевіч казаў дзецям, што «хаця часова яны павінны вучыцца па-польску, аднак яны з’ўляюцца беларусамі» ...
Такім чынам, за першыя трыццаць гадоў свайго існавання ў Гародні, беларускі рух за межамі ідэалагічнай дактрыны здолеў сфармаваць свой уласны сусвет, са сваёй асабістай прасторай, аднак, так і не паспеў уладкавацца ў ім на стала. Беларускасць на фоне гарадзенскага пейзажа першай чвэрці ХХ стагоддзя ў значнай ступені заставалася з’яваю этнаграфічнаю, цесна звязанаю з традыцыйнай сялянскай культурай. На жаль, толькі самой вясковай самабытнасці ў спалучэнні з нацыянальнай ідэяй выразна не хапіла для таго, каб на побытавым узроўні замацаваць новую традыцыю нацыянальнага адраджэння.

[Aleksandr_Sever]

З Летапісу Сафійскага сабору:

"25 мая нового стиля (12 мая старого стиля) в первый воскресный день после Св.Равноапостольских Кирилла и Мефодия, с разрешения польского коменданта Гродненской крепости генерала Филевича, совершен традиционный Крестный ход из Софийского собора к древней Коложской церкви. Погода благоприятствовала. Народа собралось около 5.000 человек; в крестном ходе участвовала рота 1-го белорусского полка, оркестр музыки этого полка, белорусская школа, Красностокский женский приют (до 60 девочек) и православные учащиеся 1-й Гродненской общественной гимназии. Пело два хора – соборный и красностокский. Торжество прошло весьма удачно, стройно и красиво. Вспомнились прежние крестные ходы, совершавшиеся до этой войны."

Фота гусараў даволі вядомае, а вось гэтае фота рэдка сустракаецца - здаецца на ім увесь афіцэрскі склад палка

Поискал в сети: государственный штандарт (Красный с белой погоней), возможно, не существовал, штандаром БНР был просто бело-красно-белый флаг. Выходит, красный штандар с белой погоней - это боевое знамя Первого белорусского полка.
Как пример - http://www.vexillographia.ru/belarus/index.htm (там смотреть флаги БНР) - Знамя Белорусского особого батальона в составе армии Литвы (1920). До 1940 хранился в Каунасе.
Возможно, часть народа из Первого полка после его разооружения со временем перешла в этот батальон. Вопрос требует изучения.

[Арбузов]

Увидев эту фамилию, дальше не читала

чтоб говна не набраться? правильно.

[litwin]

Выходит, красный штандар с белой погоней - это боевое знамя Первого белорусского полка.

Не... чырвоны сцяг з Пагоняй у тыя часы лічыўся дзяржаўным сцягам Летувы (каля фота гэта нават напісана), нароўне з жоўта-зялёна-чырвоным, які лічыўся як бы нацыянальным сцягам.. Карацей летувісы выкарыстоўвалі тады два сцяга...  

Возможно, часть народа из Первого полка после его разооружения со временем перешла в этот батальон. Вопрос требует изучения

Паводле Латышонка, пасля расфарміравання 1 БП у літоўскай арміі засталася толькі 5 рота гэтага палка, вартавы атрад камендатуры і гусарскі эскадрон. 5 рота неўзабаве была перайменавана ў 1 Асобную беларускую роту. У канцы чэрвеня 1919 г. літоўцы кінулі яе на літоўска-бальшавіцкі фронт пад Дзвінскам. Ніжэй, на малюнку, можна ўбачыць імёны магчыма першых беларускіх герояў...

Пасля 1 рота была аб'яднана з іншымі беларускімі адзінкамі і на іх базе ўтвораны Асобны беларускі батальён

[Aleksandr_Sever]

Т.о., получается, что Гродно на тот период подпал под юрисдикцию Литвы, пока поляки не вмешались?

[litwin]

Некаторыя матэрыялы па тэме

http://siberia-miniatures.ru/forum/showthread.php?fid=12&tid=98

[Aleksandr_Sever]

Спасибо, отличные материалы.
Подлинная история коренится в подробностях, а не на передовицах газет.

[Mikola gorodenski]

Спасибо всем!
Действительно, работы еще непочатый край....